Kúltóbeden tabylǵan eski kitaptar qalpyna keltirildi, endi ony ǵalymdar oqýǵa kirisse bolady
Eske sala keteıik, «Kúltóbe qala jurtynyń tarıhı nysandaryn qalpyna keltirý» ǵylymı jobasymen Qazaq ǵylymı-zertteý mádenıet ınstıtýtynyń mamandary aınalysty. Joba aıasynda olar arheologııalyq eskertkishti qalpyna keltirýmen shuǵyldandy. Eýrazııalyq Toptyń (ERG) qarjylyq qoldaýymen júzege asyrylyp jatqan joba «Kúltóbe qalajurty» arheologııalyq parkiniń tujyrymdamasyn ázirleýge baǵyttalǵan.
Eki dalalyq jumystar kezeńinde arheologtar ejelgi Túrkistannyń qupııalaryn ashýǵa múmkindik beretin kóptegen baǵa jetpes jádigerler tapty. Sonyń biri 2019 jyldyń jazynda tabylǵan úsh eski kitap edi. Birinshisin arheologtar XVIII–XIX ǵasyrlardaǵy turǵyn úı qırandylary arasyndaǵy peshten tapqan. Sol kúni-aq arheologtar áıgili qazaqstandyq sýretshi-restavrator «Qyrym araly» ǵylymı-qalpyna keltirý zerthanasynyń negizin qalaýshy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Qyrym Altynbekovpen baılanysqa shyqty. Qyrym Altynbekov basqarǵan ǵylymı ortalyq 20 jyl ishinde arheologııalyq oljalardy jáne basqa da mádenı eskertkishterdi qalpyna keltirýmen, konservatsııalaýmen jáne tolyqtaı qaıta qalpyna keltirýmen aınalysady. Ol sondaı-aq, konservatsııalaý men qalpyna keltirýdiń birneshe ádisterin patenttegen.
Jıyrma jyl ishinde Qyrym Altynbekovtiń zerthanasynda birneshe myń arheologııalyq muralar qalpyna keltirilip, qaıta jandandy. Kóptegen ejelgi kóshpendiler kıimi men atrıbýttaryn da osy zerthana jańǵyrtqan. Eń tanymal týyndylarynyń ishinde Altyn adam, Berel attary, Sarmattar kósemi jáne sarmattardyń pir áıeli, Úrjar sáýegeı áıeli, qımaq jylqysy jáne basqalary bar.
«Bul arab tilindegi Quranǵa túsindirme kitaby tóńkeristen keıin moldalardy qýdalaý bastalǵan tusta peshke jasyrylyp, aman qalǵan. Keıinirek kitap jasyrylǵan úı qırap, al ondaǵy kitap jyldar boıy jerdiń astynda kómilip qalǵan. Tabylǵan zat týraly maǵan aıtqan kezde, birden sýretterin surattym, sosyn syrtqy ortanyń áserinen zaqymdanbaýy úshin kitapty qaıtadan týra sol topyraqqa kómip tastańdar, dedim. Sebebi, kez-kelgen jádiger, meıli ol qaǵaz, aǵash, metall nemese mata bolsyn, jer astynda qalǵan kezde sol jerge, ıaǵnı, ondaǵan, tipti júzdegen jyldar boıy sonda qalyptasqan temperatýra men ylǵaldylyq rejımine beıimdeledi. Ylǵal jádigerlergerge pishinin saqtaýǵa kómektesedi. Al ashyq aýaǵa shyǵarǵanda ol býlanatyn bolsa, 15-20 mınýt ishinde-aq búlinýi múmkin. Sondyqtan qalpyna keltirý jumystary bastalǵanǵa deıin kitapty sol ortada qaıta saqtaý óte mańyzdy edi», - deıdi Qyrym Altynbekov.
Aıta keterligi, kitap-jádigerler arheologııada óte sırek kezdesedi. Sondyqtan, óziniń qalǵan jumysyn keıinge shegere sala, Qyrym Altynbekov mamandar tobymen jedel túrde Túrkistanǵa jetken. Restovratorlar kitapty topyraq astynan arshyp, erekshe jaǵdaıda kólikpen Almatydaǵy zerthanaǵa jetkizdi.
«Bizdiń zerthana buǵan deıin jádigerlerdi bloktarymen ornynan alý tehnologııasyn jasaǵan. Jádiger jer astyndaǵy topyraq qabatymen birge alynyp, tegis betke qoıylady. Ári qaraı, sol mıkroklımatty saqtaý úshin tabylǵan zat ár jaǵynan topyraqpen qorshalady jáne ylǵaldy saqtaý úshin plenkamen oralady. Ony zaqymdanýdan qorǵaý úshin blok jumsaq amortızatorlyq materıalmen jabylady»,- dep túsindiredi Altynbekov.
Zerthanaǵa jetken soń sarapshylar eń aldymen tabylǵan zatty balshyqtan tazartyp, kitaptyń rentgen sýretin jasap, qajetti analızderin aldy. Saraptama tabylǵan zattyń qandaı qaǵazdan jasalǵanyn túsiný úshin qajet edi. Ári qaraı arnaıy qalpyna keltirýshiler keńesi qurylyp, olar qalpyna keltirý ádisterin talqylaǵan. Konsýltatıvti qoldaý úshin Ulttyq kitaphanadan restavrator-mamandar shaqyryldy. Alaıda olardyń ózi buryn-sońdy ǵasyrlar boıy jer astynda jatqan kitaptarmen eshqashan aınalyspaǵan eken.
«Kitap qaǵazynyń sapasy óte tómen eken. Ony rentgen sýretinen baıqadyq. Sondyqtan da, jyldar boıy topyraqta jatqan kitaptyń birshama bóligi búlingen. Paraqtary nyǵyzdalyp, tutas monolıtke aınalǵan. Olardy bir-birinen ajyratý múmkin emes bolyp shyqty. Sondyqtan qalpyna keltirý jumystary aıaqtalǵannan keıin kitapty ekspozııaǵa tapsyrýǵa bolatyndaı etip, qazirgi kúıin saqtaý týraly sheshim qabyldandy», - deıdi «Qyrym araly» basshysy.
Restavratorlar alǵashqy kitapty qalpyna keltirýmen aınalysyp jatqanda, arheologtar taǵy eki kitaptyń tabylǵandyǵy týraly habarlady. Ony estı sala Qyrym Altynbekov qaıtadan jolǵa shyqty. Jańa jádigerler tabylǵan oryn birinshi kitap tabylǵan jerden onsha alys emes eken. Bul kitaptar 30 santımetr tereńdikte kómilgen aǵash qoraptan tabylǵan, osynyń ózi kitaptardyń júz jyl boıy búlinbeýine septigin tıgizgen sekildi. Degenmen, saqtalý jaǵdaıy da onsha emes. Kitaptar agressıvti ortaǵa jáne mıkroorganızmderdiń ydyraýyna ushyraǵan, sosyn tyshqandardyń kitaptardy kemirgeni de anyqtalǵan.
Úsh kitaptyń muqabasy da múldem saqtalmapty. Sondyqtan da, bul jádigerlerdi búlinýden saqtaý úshin restavratorlar úlken jumys júrgizýge májbúr boldy. Tazartý, arnaıy qosyndylar sińdirip, nyǵaıtý sııaqty uzaq protsesten keıin zerthana mamandary aǵash qorapta tabylǵan eki kitaptyń bireýiniń paraqtaryn bir-birinen ajyratyp kórdi. Osy kitap betteri eń jaqsy saqtalǵandyqtan olardy bir-birinen ajyratý ońaıyraq kóringen. Restavratorlar paraqtardy ajyratyp, árbir betin nyǵaıtatyn, antıseptıkalyq qospamen óńdedi. Asa muqııat jumystardan soń ǵana ejelgi kitapta jazylǵan mátin ǵana emes, sonymen qatar 100 jyl buryn ómir súrgen adamdardyń qaldyrǵan tańbalary da aıqyndala bastady.
«Bizdiń basty mindetimiz - kitaptyń fızıkalyq jaǵdaıyn, ony qolǵa alyp, paraqtap shyǵý múmkindigin qalpyna keltirý. Tabylǵan zattardyń kúıi aıanyshty bolǵandyqtan basynda biz paraqtardy bóle alatynymyzǵa onsha senbegen edik. Baqytymyzǵa oraı, biz úshin bári sátti ótti, qazirdiń ózinde 200-ge jýyq paraq qalpyna keltirildi, olar bolashaqta zertteý jumystary úshin ǵalymdarǵa beriledi. Qazir biz úsh kitaptyń da XIX ǵasyrǵa tıesili ekenin bilemiz. Olar arabtyń órme jazýymen jazylǵan jáne Tashkentte nemese Qazanda basylyp shyqqan. Quranǵa mundaı túsiniktemeler, ádette, dinı qyzmetkerler daıarlanǵan medreseler úshin basylyp shyǵarylǵan. Men arab tilinde oqı almaımyn, sondyqtan ol jerde naqty ne jazylǵanyn bilmeımin. Meniń mindetim - kitaptardy ǵalymdar zertteı alatyndaı etip qalpyna keltirý. Bul asa mańyzdy jádiger. Óıtkeni, árbir jádiger ótken zamannan aqparat tasymaldaýshy bolyp tabylady», - deıdi Qyrym Altynbekov.
Bir jarym jyl ishinde qalpyna keltirý jumystary óte jaqsy nátıjege qol jetkizdi. Ázirshe «Qyrym araly» zerthanasyndaǵy tolyq qalpyna keltirý jumystary qashan bitetini belgisiz. Aıta keterligi, aǵashtan, túrli metaldardan, súıekten, júnnen jáne toqymadan jasalǵan ejelgi oljalardy qalpyna keltirip júrgen zerthana mamandary bul joly tájirıbe júzinde qaǵaz jádigerlermen alǵash ret jumys istegen eken.
«Biz organıkalyq jádigerlermen jumys isteýdiń jalpy prıntsıpin bilemiz. Al kóne kitaptarǵa qatysty buǵan deıin esh tájirıbemiz bolmasa da, biz Kúltóbede tabylǵan jazba eskertkishterin saqtaý men qalpyna keltirýdiń eń jaqsy ádisterin birtindep taptyq dep oılaımyn. Ártúrli hımııalyq eritindilerdi qoldandyq jáne olardyń eski qaǵazdarǵa qalaı áser etkenin baqyladyq. Jalpy kitaptardyń zerthanadan tys jerde qansha ýaqyt saqtalatynyn bilý de biz úshin óte mańyzdy edi. Zerthanamyzdaǵy barlyq jádigerler biz úshin naýqas-patsıent sııaqty. Árqaısysynyń «aýrý» tarıhyn jazamyz: dıagnozyn qoıamyz, «emdeý» protsedýralaryn taǵaıyndaımyz, saqtaý jáne paıdalaný sharttaryn jasaımyz», - deıdi zerthana basshysy.
Tabylǵan kitaptarǵa keletin bolsa, Qurannyń maǵynasyna túsindirme jazý ıslam tarıhyndaǵy mańyzdy mindettiń biri. Ýaqyt óte kele ol arab-ıslam mádenıetiniń mańyzdy janrlarynyń biri - tápsirge aınaldy. «Tápsir» termıni arab tilinen aýdarǵanda «túsindirý, túsinik berý, túsindirip berý» degendi bildiredi. Tápsirlerdiń maqsaty – Quran aıattarynyń maǵynasyn qarapaıym jáne túsinikti tilmen túsindirý.
Dástúrli tápsirler Ortalyq Azııa men Qazaqstan musylmandary arasynda óte tanymal boldy. Shyǵystyń kórnekti oıshyldary Muhammed Ábdý, Ráshıd Rıda, Saııd Qutb, Ábdirahmen ás-Saadı jáne basqalarynyń tápsirleri keń tarady. Bul janrǵa lıtografııalyq ádispen jasalǵan jáne paleografııalyq erekshelikteri boıynsha XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy Egıpet jáne túrik basylymdaryna uqsas Kúltóbede tabylǵan kitaptar da kiredi. Kitaptardyń kóp jeri búlinýine baılanysty avtoryn anyqtaý múmkin bolmady.
«Keıbireýler kitaphanadan úlgilerin tabýǵa bolatyn sonshalyqty kóne emes, XIX ǵasyrdaǵy kitaptardy qalpyna keltirýge kúsh jumsaýdyń qajeti qansha dep te suraıdy. Shyndyǵynda, mundaı kitaptar kitaphanalardan tabylýy da múmkin. Biraq olar kitaphanaǵa jeke jınaqtardan nemese jyldar boıy bir otbasynda saqtalyp kelgen jeke tulǵalardan alynǵan. Al arheologııalyq qazba kezinde tabylǵan kitaptar óte az. Tipti mundaı oqıǵa jádigerdiń ózi úshin de, ol tabylǵan óńir úshin de múldem basqasha tarıh pen múldem basqasha qundylyq usynýy múmkin. Sondyqtan da, bul bizdiń zerthana úshin keremet ári óte qundy tájirıbe boldy», - deıdi Qyrym Altynbekov.