Kúlki bolý – ólimmen teń - Satırık jazýshy, etnograf Seıit Kenjeahmetuly
Sońǵy jyldary BAQ-ta kúlkiniń emdik qasıeti bar ekeni de aıtylyp júr. Halqymyz «Áziliń jarassa, atańmen oına» degen. Ázil aıta bilý de óner. Adamdardy kúldirý men ózgelerge kúlki bolýdyń syry tereńde jatqany anyq. Osy oraıda tanymal satırık Seıit Kenjeahmetuly kúlkiniń barlyq qasıetin ashyp berdi.
- Adamdy kúldire bilý ońaı ma, jylatý ońaı ma?
- Oılanatyn sóz, degenmen adamdy kúldirý ońaı is emes. Qazaqta «uıqy arsyz, kúlki arsyz, tamaq arsyz» degen uǵym bar. Demek, bul úsheýinsiz adam ómir súre almaıdy. Mundaǵy uıqy men tamaqtyń jóni belgili. Al kúlkiniń orny múlde bólek. Nege deısiz ǵoı? Qazaq óte tildi halyq. Onyń ázili men mysqyly, qaljyńy men qaǵytpa sózderi oqtan ushqyr, syqaǵy súıegińnen ótetin ótkir keledi. Taýyp aıtylǵan ázilge, mysqylǵa kúlmeıtin, oǵan túsinbeıtin de adam bolmaıdy. Al, jylatýǵa kelsek, kúlki bolǵan adam báribir ishteı jylaıdy. Olar kóz jasymen emes, janyn jeıdi. Bul jylaǵannan da jaman. Áńgime ádebıettegi satıra, ádebıettegi kúlki ǵoı. Olaı bolsa bizdiń qazaq syqaǵyna, halyq kúlkisine qazir de Beıimbettiń mysqyly, Qaltaıdyń qaljyńy, Asqardyń syqaǵy, Ospanhannyń ázil-ospaǵy, Shonanyń shymshymalary qajet bolyp tur! Bul ádebıetimizge de, oqyrmandarymyzǵa da aýadaı qajet. Muny eshkim beker deı almaıdy.
- Kúlkiniń salmaǵy qansha? Mádenıetti kúlki qandaı bolýy kerek?
- Kúlkiniń salmaǵy da, ázili de óte aýyr. Halyq «Dushpannyń tabasynan, dostyń kúlkisinen saqta» dep tilegen táńirisinen. Jáne kúlki bolý bir sáttik emes qoı, ol ómir boıy aıtylyp, halyq jadynda saqtalyp, súıekke tańba bolyp qalatyn qýatty kúsh ekenin jurt biledi. Bilgendikten de bolar ár adam ótkir sózdi, ot aýyzdy, oraq tildi kisilerden yǵyp ári saqtanyp júrgen. Mysaly, Abaıdyń naǵashylary Qontaı, Tontaıdan, Arqanyń ataqty syqaqshysy Joldastan, Jyndy Ysqaqtan jurt ári qorqyp, ári saqtanyp júrgen. Óıtkeni olardyń qylyshtan da ótkir tili kúni búginge deıin toqtaǵan joq. Bul onyń salmaǵynyń basymdyǵy.
Al, mádenıetti kúlkige keletin bolsaq, ol árıne, ádemi sypaıy, jarasymdy ázil men qaljyńnyń sharýasy. Qazaqta belgili tórt qaljyń bar. Ol - naǵashy men jıenniń, qurdastardyń, jezde men baldyzdyń, jeńge men qaınynyń qaljyńdary. Basqa da qaljyń men ázil sátter de bola beredi ǵoı. «Áziliń jarassa, atańmen oına» deıdi qazaq. Ázil, qaljyń júrgen jerde kúlki de júredi. Mine, bular mádenıetti ári utymdy, ári jarasty kúlkiler ǵoı. Sondyqtan da mundaı kúlkilerdi mádenıetti dep aıtamyz.
Bul kimge, qaıda bolsa da óte qajetti kúlki. Al, kúlki bar jerde birlik, tirlik bar. Demek, kúlki - rýhanı ómirdiń dárisi. Mundaı paıdaly dárini árkez paıdalanyp otyrý qajet.
- Satıra tilin túsinbeıtinder kóbeıip bara jatqan joq pa?
- Kóbeıip bara jatyr. Qazaq tili óte baı, onyń ishinde ázil-qaljyńǵa usta halyqpyz. Eń ókinishtisi sol astarlap sóıleıtin sıqyrly sózdi bylaı qoıǵanda, qarapaıym tildi túsinbeıtin dóń minezdi, jat jurttyń tálimin alǵan tárbıesizder, túısiksizder kóp. Abaı danyshpan «oıyn - arzan, kúlki - qymbat» dep edi ǵoı. Sol qymbat kúlki de arzandady. Túkke arzymaıtyn arzandar qymbattady. Ózimizge ǵana tán qazaqy qaljyńdar aýyldyq jerlerde biren-saran ǵana qaldy. Al, qalada týyp ne orys bola almaı qalǵan, ne qazaq bola almaı qalǵan máńgúrtter seniń sıqyrly syqaǵyńdy, qapyda soǵar qaljyńnyń, ádepti ázilińniń qadir-qasıetin qaıdan bilsin! «Ázilge túsinbegen - aqıqatty súımeıdi» degen jazýshy Týrgenev.
- Kúlki týdyratyn shyǵarmanyń fılosofııalyq tereńdigi qanshama?
- Kúlki týdyratyn shyǵarmalar kúlki úshin jazylmaıdy. Biraq onyń áshkerelep otyrǵan nysanasy shyndyq bolǵan soń jáne sony kózimen kórgendeı etip jetkizgen soń kúlesiń.
Meniń burynnan aıtyp júrgen «Kúldire bilý - óner, kúle bilý - ómir, kúlki bolý - ólim» degen sózimdi ádebıette Úmbetbaı Ýaıdın men ónerde Qudaıbergen Sultanbaı únemi aıtyp júredi. Sebebi satıra jylymynda óte tereń fılosofııalyq oı jatady. ıAǵnı, kúldirip otyryp, óltire sileıtý. Qoǵamdaǵy, ómirdegi kóptegen áleýmettik máselelerdiń qylshyǵy men bylshyǵyn, ótirigi men óńezin, kesepaty men qyrsyǵyn, adamynyń toıymsyzy men topasyn, aramy men arsyzyn qanyn shyǵarmaı baýyzdap, janyn shyǵarmaı óltirip, sheshindirmeı jalańashtap, kóz aldyńa alyp keledi. Eriksiz kúlesiń. Óıtkeni olardy tanısyń. Olar da ózderin birden tanıdy. Tanyǵandyǵy sondaı seniń sońyńa sham emes, projektor alyp túsedi.
Eń ókinishtisi - utqyr ázil, ushqyr sóz, taǵy basqa halyqtyq qaljyń sırep barady. Osyndaı qasıetter, meniń áriptesterim renjimesin, sol jazýshy syqaqshylardyń ózderinde de jetispeı jatady.
- Tóbeniń yqtasynda túlki jatady. Al kúlkiniń astarynda ne jatady?
- Eń «qaýipti» kúlki osy astarly kúlki der edim. Bul jaı kúlki emes, mysqyl. Mysqyl kúlkige urynǵan adamnyń jaıy da múshkil bolady. Óıtkeni astarly kúlkiniń ústi kúlki bolǵanmen, asty tereńge tartatyp jylym sııaqty tuńǵıyq. Ol tuńǵıyq tunshyqtyrady, ólimshi etedi. Ólimshi bolǵannan ólgen ońaı. Óıtkeni «Uıattan ólim kúshti» degen ataly sózimiz taǵy bar emes pe?! Demek, astarly kúlkide uıaltý, masqaralaý, el betine qaraı almaıtyndaı qylatyn soqqy bar. Kúlki bolý degen jazanyń bir túri.
«Tilden asqan baılyq joq». Aıtyp otyrǵan osy kúlkimizdiń ózi tilge baılanysty. Bizdiń halyqtyń «Tizemnen súrindirseń de, tilimnen súrindire kórme» degen ataly sózi bar. Endeshe, qazaq qylyshtan seskenbese de, ótkir sózden seskengen. Jaýdan qoryqpasa da, kúlki bolýdan qoryqqan. Basyn kestirse de, tilin kestirmegen. Atqan oqtaı ataly sózge arsyzy da toqtaǵan. Ázilge at mingizgen, kúlkige taı syılaǵan halyqpyz.
Osy minezimiz ben qasıetimizden, kúlkimizden eshkim aıyra almaǵan. Jaratqan múlkimizden aıyrsa da, kúlkimizden aıyrmasyn dep tileıik. Biraq kúlki bolýdan saqtasyn!
- Áýmın. Aıtqanyńyz kelsin!