Qul ustaıtyndardyń moıyndaryna quryq túse bermeıdi
Eski qoǵamnyń burandalary bosap, shirı bastaǵan qaqpasy asaý ýaqyttyń tegeýrinine tótep bere almaı, aıqara ashylǵanda ar jaǵynan adam saýdasy, jezókshelik, qýlyq pen sumdyq tárizdi uzaq jyldar boıyna eldi ishteı iritip kelgen keselder aqtarylyp sala bergen. Sol kezde ǵana aqyl-esti mataǵan jalǵan túsinik aşy shyndyq pen attap óte almaıtyn aqıqattyń aldyna tizerleı jyǵylyp, ýaqyt shirkin bárin de moıyndattyrǵan bolatyn. Basqa-basqa, keshegi kúnge deıin úılerinen tańerteń shyǵyp ketip, qasıetti qara ormandaryna oralmaı, iz-túzsiz joǵalyp ketetin azamattar týraly áńgimelerdiń ózin syrt kózden jasyryp, aıtqyzbaı keldik. Qazir de osy bir úreıli derektiń ar jaǵynda adamdardy kúshtep, quldyqqa salý, jezókshelik jasaýǵa májbúrleý sııaqty soraqy faktilerdiń jatatyndyǵyn mamandarymyz ashyp aıtpaǵanymen, adam saýdasynyń aqshaǵa qumar adamdardy bal arasynyń mańaıyna úımeletetindeı kiris kózi ekendigin ishteı rastaıdy.
Adam quqyǵyn qorǵaý ortalyǵynyń taratqan málimetteri ras bolsa, jyl saıyn álemde 4 mıllıonǵa jýyq kisi jumbaq jaǵdaıda quldyqqa satylady eken. AQSh memlekettik departamentiniń quldyqqa shamamen 700 000 adam tartylyp, olar túrli elderdiń shekarasynan ári qaraı asyrylyp jiberiledi degen deregi de janyńdy shoshytady. Bylaısha aıtqanda, adam saýdasy álemdik bedeldi uıymdardyń qabyldaǵan qýatty qaýly-qarar, deklaratsııalaryna qaramastan qoǵam degen alyp aǵzanyń emi joq dertine aınalyp otyr. Kezinde ejelgi Mysyr men Vavılonda, Úndistan men Qytaıda, Grekııa men Rım ımperııasynda gúldenip, keıin qatań shekteý qoıylǵannan keıin ishin tartyp, saıabyrsyǵan bul dertti araǵa ǵasyrlar salyp, qaıtadan tóbe kórsetedi dep kim oılaǵan?
Asa qaýipti qubylys - adam saýdasyna qatysty derekterdi áriden qozǵap otyrǵan sebebimiz, ózi¬niń ekonomıkalyq ósimi men geografııalyq jaǵynan «tiri taýar» bıznesine asa qolaıly Qazaqstanda da qylmystyń bul túriniń mańdaıyna ázirge jel tımeı turǵan jaǵdaıy bar. Halyqaralyq kóshi-qon uıymynyń sońǵy 8-9 jyl kóleminde adam saýdasynyń qurbandyǵyna ushyraǵan 858 kisiniń 763-niń elimizde tirkelgendigin kózge shuqyp kórsetýiniń ózi de kóp nárseni ańǵartatyndaı. Bálkim, keıbireýler bizdegi ahýaldy adam saýdasy jónindegi «qara» tizimniń kóshin bastap turǵan Birikken Arab Ámirlikteri, Túrkııa, Reseı, Izraıldegi jaǵdaımen salystyryp, shúkirshilik te aıtatyn shyǵar. Desek te, aqylǵa salyp kórseńiz, joǵarydaǵy quldyqqa satylǵan 858 adamnyń 410-ynyń qazaqstandyq ekendiginiń ózi qoǵamymyzdyń bedeline kóleńkesin túsiretin jaǵdaı.
Adam saýdasyna qatysty máselelerdi zertteýmen aınalysyp júrgen mamandarymyz quldyqqa negizinen Ózbekstan, Qyrǵyzstan men Tájikstan azamattarynyń kóptep túsetindigin aıtady. Kerisinshe, el azamattarynyń ózge memleketterge satylatyndyǵyn bekitetin derekter de az emes. Kóshi-qon jónindegi halyqaralyq uıymnyń derekterine súıensek, quldyqqa túsetin Qazaqstan azamattary kóbinese el aýmaǵyndaǵy mal jaıý, sekseýil, egis alqaptaryndaǵy jıyn-terin sııaqty aqysyz, azapty jumystarǵa paıdalanylatyn kórinedi. Túrli aldap-arbaý arqyly quldyq quryǵyna túsip qalatyndardyń arasynda jezókshelik jumystarǵa jegiletin qyz-kelinshekterdiń qara-qurasy kóp. Ókinishtisi, mundaı derekterdi adam quqyǵyn qorǵaýmen aınalysatyn halyqaralyq uıymdar bolmasa, tikeleı osy máselemen shuǵyldanatyn quqyq qorǵaý organdary kóbinese «ashylmaı qalatyn qylmystyń sanyn kóbeıtip jiberedi» degen saqtyqpen tis jaryp, jarııalaı bermeıdi. Solaı bola tursa da, resmı derek Qazaqstanda 4 myńnan astam adamnyń iz-túzsiz joǵalyp ketkender tiziminde turǵandyǵyn aıtady. Olardyń 800-den astamy kámelet jasyna tolmaǵan kókórim balalar bolsa, al 630-y jastary 50-den asqan egde adamdar.
Tájirıbede joǵalǵan adamdar jóninde sanańdy sarsytyp, ushynan ustatpaıtyn túlkibulań joramaldar kóp. Já, jas balalardyń qaıyrshylyqqa tartylyp nemese ishki aǵzalarynyń satylyp, saýdalanýy da múmkin shyǵar, al kúsh-qýaty kemigen qart adamdardyń qaıda ketýi múmkin? Osynshama kisiniń syrt kózdiń nazaryna ilikpeı, jol-kólik apatyna ushyrap, jasyryn qara jerge jerlenýi yqtımal deıtinderdiń túp negizi bos boljamy shyndyqqa qanshalyqty janasymdy? Sonda iz-túzsiz joǵalyp ketetinderdiń aradan jyldar ótse de, deregin ustatpaıtyn beımálim ómirlerinde qandaı qupııa bar? Keıbir joramaldar eńbekke jaramsyz mundaı adamdardyń qolda ustalyp, baǵylatyn túlki men qarsaq sııaqty ańdardyń qoregine aınalýy múmkin degendi meńzeıdi. Al keıbir sáýegeıler joǵalǵandardyń jer astyndaǵy jasyryn tsehtarda quldyqta ustalynyp, áli quryp, dúnıeden qaıtqan kezinde sol jerge jerlenetindigin kóldeneń tartady. Naqty derektiń joqtyǵynan joǵarydaǵy boljamdar týraly kesip-piship, kesimdi pikir aıtýǵa tosylyp otyrǵanymyzben, bul joramaldardyń qaı-qaısysyn da belinen syzyp, joqqa shyǵara almaımyz.
Quqyq qorǵaý organdary ókilderiniń joǵalǵan adamdar jónindegi pikirleri tipten ózgeshe. Olardyń resmı túrde bastalatyn áńgimeleriniń baǵyt-baǵdary «úı ishimen ursysyp, joldasynyń úıine ketip qalypty», «ata-anasyna eskertpesten qydyryp júripti» degen tárizdi joǵarydaǵy saýaldarǵa ortaq jaýap retinde qabyldaýǵa bolmaıtyn jalpylama negizde ketedi. Ras, tirshilikte bazbir qamsyz adamdardyń qaıda ketkenin eskertpesten eldi dúrliktirip qoıatyn oqıǵalary da kezdesip qalady. Osy bıyl Taldyqorǵan qalasynyń quqyq qorǵaý organdary jappaı atqa qonyp, taban astynan joǵalyp ketken eki mektep oqýshysyn sabylyp izdep júrgende, olardyń Almaty qalasyndaǵy «Shańyraq» yqshamaýdanyndaǵy týysqanynyń úıinen tabylǵany bar. Alaıda, mundaı sebepterdi joǵarydaǵy deregin taptyrmaı otyrǵan 4 myń adamǵa telip, «olar da bir jerlerde qydyryp júr eken ǵoı» dep aıtýǵa kelmeıdi. Ondaı jaǵdaıda «kebenek kıgenderdiń» ne óli, ne tiri ekendigin bekitetin habarlar áıteýir bir jerden shań berer edi ǵoı.
Bizdińshe, bul joramaldardyń ishinen qısynǵa jaqyndaıtyny - adamdardyń kúshtep áketilip, quldyqqa salynatyndyǵy týraly boljam ǵana. Osydan birneshe jyl buryn tanys advokattyń Qapshaǵaı qalasynyń ar jaǵyndaǵy qystaýlardyń birinde myńǵyrǵan mal ustaıtyn aýqatty adamdardyń quldyǵyna túsken beıtanys kelinshekpen jolyqtyrǵany bar. Qyzyǵy, áıeldi aýqatty adamnyń týysqandary kúıeýiniń kózinshe kólikke kúshtep mingizip alyp ketken. Ol azapty qorlyqtan tún jamylyp qashyp shyǵyp, ázer qutylǵanyn kóz jasyn kóldetip otyryp aıtqanda janymyz túrshikken. Sol tusta qolymyzda quqyq qorǵaý organdarynyń naqty deregi bolmaǵannan keıin dármensiz jandy quldyqta ustaǵandardyń attaryn atap, tústerin tústep aıta almaı, amalymyz quryǵan. Sol kelinshek ózi quldyqta bolǵan qystaýda taǵy birneshe adamnyń ondaǵan jyldar boıyna mal jaıyp, quldyqta júrgenin aıtyp berip edi.
Mundaı oqıǵalar el aýmaǵynan az ushyraspaıdy. Tek adam saýdasyna qatysty qylmystyq derekterdi anyqtap, sotqa deıin jetkizý Qylmystyq kodekstiń 128-babynda anyq kórsetile tursa da, bul óte qıyn másele. Ondaǵy jaza úsh jyldan bastalyp, eger bul áreketti qylmystyq top bolyp jasap, onyń sońy kisi ólimine nemese basqa da aýyr zardaptarǵa soqtyrsa, kinálilerge on bes jylǵa deıingi aralyqta jaza belgilengen. Biraq shynaıy ómirde qul ustaıtyn alpaýyttardy ózgeniń uıaly telefonyn urlaǵan adam sııaqty sot oryndyǵyna otyrǵyzyp, sottaı salý ońaı sharýa emes. Aýqatty adamdar ońaılyqpen zańdy moıyndap, berile salmaıdy.
Osydan biraz jyl buryn Almaty oblysynyń Eskeldi aýdanyndaǵy Ekiasha jaılaýynda adamdardy quldyqta ustap, zaǵıp bolyp qalǵan olardyń birin aýyldyń shetine ákep tastap ketken kásipkerlerdiń ústinen qozǵalǵan qylmystyq is sol tustaǵy aýdan prokýrory, ustanymy temirdeı, alǵan betinen qaıtpaıtyn Ábdiqajym Rysdáýletov aǵamyzdyń janqııarlyǵy arqasynda ǵana sotqa jetip, polıtsııa qyzmetkerlerine oq atyp, tabandy qarsylyq kórsetken aýqatty adamdar jazaǵa tartylǵan edi. Alaıda, zań barshaǵa ortaq bolǵanymen, ony júzege asyratyn adamdardyń ustanymy da ártúrli. Sondyqtan qul ıelenýshilerdiń bári derlik jaýapqa tartylyp, túzeý mekemesine jóneltiledi dep oılaýdyń ózi ábestik.
Adam saýdasyna qatysty qaı-qaı istiń bolsyn ushyn shyjymdap tartsań, onyń bir sheti keıde quzyrly organda qyzmet atqaratyn shendi sheneýnikke nemese basqa da qolynda bıligi bar, yqpaldy adamdarǵa jetelep alyp barar edi. Kezinde syrt kózge syrbaz kórinip, shyn máninde qyz-kelinshekterdiń jynoınaǵyna syrttaı basshylyq jasap, naýadaı quıylǵan kóldeneń tabystan tıesili sybaǵasyn alyp otyrǵan polıtsııa qyzmetkeri Morozovqa taǵaıyndalǵan jaza da jurttyń esinde.
Eger quqyq qorǵaý organdarynyń ókilderi aýdan, qala mańaılarynan uzap shyǵyp, josparly túrde jaılaýdaǵy malshylar men kóshe boılarynda turatyn jezókshelerdiń jeke bastaryn jiti tekserse, olardyń arasynan da ózge memleketter men basqa da aımaqtardan kúshtep ákelingen boıjetkender men azapty jumystan tıtyqtaǵan bas erki joq quldardyń kezdesip qalatyndyǵyna kúmánimiz joq. Mundaı jumystarǵa memlekettik zańdylyqtyń oryndalýyn qadaǵalap, azamattardyń konstıtýtsııalyq quqyǵyn qorǵaý ókilettigi berilgen prokýratýra organdary basshylyq jasaýy kerek. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda qadaǵalaý organynyń qaǵaz júzindegi statıstıkalyq esebinen kópshilikke keletin kók tıyn da paıda joq.
Shınalhanov