Qýǵyn-súrgin jyldary Qazaqstanǵa qandaı ulttar kóshirildi
«Qazaqstan saıası, áleýmettik eksperımentter polıgony ǵana bolǵan joq, onyń saldarynan qazaq halqynyń jartysy qaza tapty. Qazaqstan bolshevıkter bılik úshin qaýipti dep eseptegen basqa halyqtar men áleýmettik toptardy jer aýdarý ornyna da aınaldy. Qonys aýdarýshy halyqtardyń basym bóligi Qazaqstanǵa kóshirildi. Qazaqstan erkinen tys keńestik halyqtar túrmesine aınaldy. Halyqtardy kúshtep deportatsııalaý stalınızmniń eń jıi taraǵan, qaterli naýqany boldy. Bılik 1920 jyldardyń aıaǵy men 1930 jyldardyń basyndaǵy saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyqtan qaza tapqan mıllıondaǵan qazaqstandyqtardyń ornyn toltyrǵysy keldi», - dedi Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq ońaltý jónindegi memlekettik komıssııanyń múshesi Sabyr Qasymov.
Onyń aıtýynsha, úlken aýmaqtar men dala jáne qatal klımat lagerler ashý úshin yńǵaıly boldy.
«1937 jyly Qazaqstanǵa 18 526 koreı otbasy, 100 myńǵa jýyq adam jer aýdaryldy. Koreılerden keıin kúrdterdiń, armıandardyń, túrikterdiń, ırandardyń qonys aýdarýy bastaldy. 1930-1940 jyldary respýblıkaǵa Batys Belarýs, Batys Ýkraına jáne Baltyq respýblıkalarynan 105 myń polıak kóshirildi. Soǵysqa deıin Qazaqstanǵa 536 947 adam, 36 350 otbasy deportatsııalanǵan, olar alty oblys boıynsha bólingen», - dedi spıker.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta Qazaqstanǵa túrli halyqtardy deportatsııalaýdyń jańa kezeńi bastaldy. Edil, Grýzııa, Ázerbaıjan, Armenııadan 800 myńǵa jýyq keńestik nemister Qazaqstanǵa jiberildi.
«1941 jyly keńestik nemister jáne Qyrym tatarlary, qalmaqtar, sheshender, balqarlar, ıngýshtar, meshetınder arasynda myńdaǵan ondaǵan tyńshylar bar degen kúdikpen olar bóten jerge jiberildi. 1941 jylǵy 1 shildedegi jaǵdaı boıynsha eldiń batys óńirlerinen qýǵyn-súrginge ushyraǵan 532 506 adam bizdiń respýblıkamyzǵa jer aýdaryldy. 1943-1944 jyldary Qazaqstanǵa Soltústik Kavkaz halqynyń 507 myń ókili kúshtep kóshirildi. 1944 jyldyń qarasha aıynda Orta Azııa respýblıkalary men Qazaqstan Meshetııanyń (Grýzııa KSR) 220 eldi mekeninen 110 myńnan astam túrik pen meshtınderdi qabyldady. Sondaı-aq, grekter men bolgarlardy deportatsııalaý boıynsha Úkimettiń birqatar qaýlylary qabyldandy. Bosatylǵan aýmaqtan halyqtyń jekelegen toptaryn shyǵarý jalǵasty», - dedi Sabyr Qasymov.
Cpıker burynǵy KSRO-da júrgizilgen halyqtardy deportatsııalaý ınstıtýty o basta-aq adamdardyń negizgi saıası, azamattyq quqyqtarynyń jappaı buzylýymen baılanysty bolǵanyn atap ótti.
«Adam ózine taǵylǵan qylmysty jasaǵanyna nemese jasamaǵanyna qaramastan, zańsyz qýǵyn-súrginge ushyrady. Memleket bastapqyda jer aýdarylǵan barlyq halyqty májbúrli jaǵdaıǵa qoıdy. Quqyqtyq senimsizdik, barlyq qonystanýshylardyń osaldyǵy olardyń quqyqtary men bostandyqtarynyń buzylýymen qatar júrdi. 1945 jyldyń 8 qańtarynda «Arnaıy qonys aýdarýshylardyń quqyqtyq jaǵdaıy týraly» qaýly shyqty, onda arnaıy qonys aýdarýshylar komendanttyń ruqsatynsyz Reseıdiń arnaıy komendatýra qyzmet kórsetetin aýdandarynan tys jerlerge kete almaıtyn boldy. Barlyq qonys aýdarýshylar qoǵamdyq-paıdaly eńbekpen aınalysýǵa mindetti boldy. Mysaly, 1942 jyldyń qańtarynda 15-55 jas aralyǵyndaǵy barlyq nemis eńbek baǵandaryna biriktirildi. Olardyń qonystaný aýdandarynan tys jerlerge shyǵýǵa quqyǵy joq edi.
KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń Jarlyǵynda: «Soǵys kezinde KSRO Joǵarǵy organy kóshirgen sheshender, qarashaılar men ıngýshtar, balqarlar, qalmaqtar, nemister men Qyrym tatarlary jáne basqalar úshin, sondaı-aq olardy kóshirý kezinde shyǵarý merzimderi anyqtalmaýyna baılanysty, joǵaryda atalǵan adamdardy Keńes Odaǵynyń shalǵaı aýdandaryna kóshirý burynǵy turǵylyqty jerlerine qaıtarý quqyǵynsyz máńgi júrgizildi dep belgilensin» delingen. Munymen kelispegenderge jáne oǵan qarsy shyqqandarǵa qatysty qatań sanktsııalar belgilendi. Óz erkimen ketkeni, mindetti qonys aýdarý orynynan qashqany úshin kináliler qylmystyq jaýapqa tartyldy. Qonys aýdarýshylarǵa eldi mekenderden qashýǵa kómekteskender, olardy panalaǵandar 5 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy», - dedi Sabyr Qasymov.