Krıptovalıýta dollardy yǵystyra ala ma...
Ótken ǵasyrdyń basynda basymdyq Ulybrıtanııanyń fýnt sterlınginde bolatyn. Dúnıejúzilik eki soǵystyń saldarynan fýnt sterlıng kúshin joǵaltyp, Amerıkanyń «kók qaǵazy» kósh bastady. Qazir álemdik rezervtiń úshten ekisi (65%) dollarmen saqtaýly. Eń iri qor bırjasy sanalatyn NYSE (kapıtaly 16 trln dollar) pen NASDAQ AQSh-qa tıesili. Dollar álem ekonomıkasyna ábden tamyr jaıyp alǵan. Basqa memleketterdiń ortalyq bankteri Amerıkanyń 50% oblıgatsııasyn ustap otyr. Kóp memleket kapıtalyn dollarlyq aktıvtermen saqtaǵan. Birtalaıynyń Amerıkaǵa bereshegi de bar. Dollarǵa ústemdik áperip otyrǵan da osy ekeýi: Amerıkanyń qýatty ekonomıkasy men álemdik qor bırjalaryndaǵy basymdyǵy. Sol sebepti de búgin-erteń «kók qaǵazdyń» kózin qurta salý qıyn is. Álem qaýymdastyǵynyń oǵan qaýqary da jetpeıdi. Jetken kúnniń ózinde dollarmen saqtaýly turǵan rezervterge qaýip tónip, kúlli ekonomıkalyq júıeni eseńgiretip jiberedi. Osyny bilip otyrǵan álem elderinde aqyryn qımyldaǵannan basqa amal joq. Dollardy tek «táýbesine túsirip» qoıýǵa bolady. Sonyń sheshimi retinde dollarmen ıyq teńestirip, Amerıkanyń ekonomıkalyq sanktsııalaryna tótep bere alatyn balama valıýta engizý máselesin oqtyn-oqtyn kóterip jatyr. Degenmen, ortaq sheshimniń sheti kóriner emes.
Muny sarapshymyz, Forex Club kompanııalar tobynyń qyzmetkeri Valerı Polhovskıı bylaısha túsindiredi: «Eshqandaı ulttyq valıýta álemdik valıýtaǵa aınala almaıdy. Eýropa odaǵy bolsyn, Japonııa bolsyn, qaı-qaısynyń aqshasy álemdik valıýtanyń fýnktsııasyn atqara bastaǵanda bul aqshanyń emıtenti kim degen suraq birinshi orynǵa shyǵady. ıAǵnı bul aqshany kim shyǵaryp, basady? Bireýler ol aqshany eńbektenip, ishki ónimin óndirip, eksport shyǵaryp, eńbekpen tabýy kerek te, bireý qur otyryp aýadan basyp shyǵaryp ala berýi kerek pe? Árıne onda emıtent bolǵan eldiń tólem qabileti degen sııaqty máselelerge basy aýrymaıdy. Qazir dollar ústemdik etip turǵanda birde bir valıýta alǵa shyqpaıdy. Sondyqtan mundaı jaǵdaı jasaý úshin eshbir elge táýelsiz, ortalyq ınstıtýt bolýy kerek. Ol uıym jahandyq masshtabta ortaq aqsha saıasatyn júrgizýi qajet. Ádildigi osy bolar edi. Orǵa jyqpaıtyn jalǵyz jol. Sondyqtan dollardy qansha aýystyrý kerek degenmen másele osyǵan kelip tirele beredi».
Ádil bolady dep álemdik uıym qurýdyń qanshalyqty qısynsyz ekeni aıtpasa da túsinikti. Árkimniń búıregi bura tartyp, saıası oıyndardyń salqyny tıetini aıdan anyq. Bul turǵyda joǵaryda biz aıtqan bir-aq jol qalyp otyr. Alpaýyt Amerıkamen kúsh teńestirip, «táýbesine túsiretin» ekinshi myqtynyń halyqaralyq arenaǵa shyǵýy. Zańdylyq boıynsha, myqtyǵa myqty ǵana toıtarys bere alady. Demek damyǵan, ózge elderdiń ekonomıkasyn baqylaı alatyn qýatty memlekettiń valıýtasy ǵana dollardy «ornyna qoımaq».
Al álemdik valıýta atanýǵa dámesi bar degende eń aldymen eske túsetini eýro. Eýro áýelden ekinshi rezervti valıýta sanalady. Jalpy munaı saýdasynyń 45 %, Iran munaıynyń eksportynan túsetin tabystyń 65 % eýromen esepteledi. Desek te bul azdyq etedi. Sebebi eýroaımaq ekonomıkasy AQSh-tan álsiz ári qarjylyq qorlarynda qýat joq. Álemdik qordaǵy úlesi tek 15 - 20 % quraıdy. Onyń ústine Eýroodaq quramyndaǵy múshe memleketterdiń qaýqary árqıly, básekelestik qabileti teń túspeıdi. Sonyń saldarynan quramyndaǵy ekonomıkalyq jaǵynan az damyǵan álsiz elder áleýmettik-ekonomıkalyq daǵdarysqa ushyrap, búgingi qıyn jaǵdaıda súrinip-qabynyp keledi. Іshten irigin odaqtyń oza shyǵýy osylaısha kúmán týdyryp otyr.
Halyqaralyq sarapshylardyń jıi tilge tıek etip júrgen ekinshi valıýtasy - ıýan. Tipti Qytaı valıýtasynyń eýronyń aldyn orap ketetin múmkindigi bar eken. Standard Bank esebi boıynsha qazir Qytaı-Afrıka saýda-sattyǵynyń 40% aınalymǵa ıýanmen túsken. Altyn-valıýta qory da qomaqty. Sarapshymyz Valerıı Polhovskıı de Qytaıdyń múmkindigin qýattaı tústi. «Valıýtanyń emıtenti ıaǵnı shyǵarýshysy bolatyn eldiń ekonomıkasy úlken bolýy kerek. Qazir mundaı elder az jáne aqshasy belgili bir deńgeıde yqpaldy. Sondyqtan qazirgi qalyptasqan júıeniń jaqyn bolashaqta ózgerýi qıyndaý. Tek qytaıdyń valıýtasy álemdik aqsha retinde yqpalyn kúsheıte túsedi. 20-30 jyldarǵa qaraı eýro men dollarǵa básekeles bolýy yqtımal»-deıdi.
Saıasatker men sarapshy bitkenniń eń aldymen aýyzǵa alatyny osy ekeýi. Budan bólek birde-ekili mamandar japondardyń ıenasy men orystardyń rýblin tilge tıek etedi.
«Qara altyndy» dollarmen satý kólemin 15 % azaıtqan Iran Japonııamen munaıdy ıenamen saýdalaý týraly kelisim jasasty. Irannyń munaı naryǵynda iri óndirýshi, Japonııanyń iri tutynýshy ekenin eskersek, bul ondaǵan jyldar boıy munaı naryǵynda ústemdik etip kelgen AQSh dollaryna kórsetilgen dóńaıbat. Sondaı-aq Japonııanyń Brazılııamen jasasqan kelisimderinde de dollardan bas tartqany belgili. Desek te álemdik qarjy naryǵynda arzan valıýta retinde eń kóp báske tigiletin ıenanyń ıesinde dál qazir ses kórseterlik kúsh-qýat kem.
Al Reseı dollarmen salynatyn aktıvterge salymdy azaıtyp, altynǵa basymdyq bergen. Bul degenińiz dollarsyzdandyrýdyń uzaq merzimdi jospary jasalǵanyn aıǵaqtaıdy. Biraq Reseıdiń altyn-valıýta qory qomaqty bolǵanymen, eksportynda shıkizattyń úlesi basym. Tek munaıdyń ózi jalpy eksporttyń 25 paıyzyn quraıdy. Sol sebepti de Reseıge ázir dollarlyq ekonomıkalyq keńistik tıimdi. Reseı rýbli básekeles bolady-aý degen kúnniń ózinde ekonomıkadaǵy basty seriktesteri sanalatyn TMD elderiniń ekonomıkalyq damýy buǵan múmkindik bermeıdi.
Joǵaryda Amerıkanyń «kók qaǵazymen» tizgin teńestire alady-aý degen, kózben kórip, qolmen ustaıtyn valıýtalardy tizbektedik. Sońǵy kezderi osy atalǵan valıýtalardyń bárinen asyp túsýi bek múmkin bıtkoın deıtin elektrondy aqsha jıi talqyǵa túsip júr. Bunyń jalpylama ataýy - krıpotvalıýta. Kóp nazaryn aýdarýynyń sebebi - emıssııalyq ortalyǵy, ıaǵnı shyǵarýshysy joq. Árkim ózi shyǵara alady. Bıtkoın júıesiniń barlyq sharttaryn oryndap, talaptaryna saı kelse kez kelgen memleket teń quqyqty túrde emıtent bola alady.
Taýarlar men qyzmetterdiń quny bıtkoınmen eseptelip, elektrondy túrde tólem jasalynady. Tek balama quny belgilense boldy. Qazir onyń qoldanys aıasy kún sanap artyp keledi. Máselen Berlın men Kıpr ýnıversıetteri oqý aqysyna bıtkoındy qabyldaýǵa daıyn ekendikterin málimdep, iske kirisken. Sebebi ony qaǵaz aqshaǵa aıyrbastaýǵa da múmkindik bar. Forex, Libertex syndy álemdik qarjy saýdasynyń platformalarynda aptasyna jeti kún úzdiksiz saýdaǵa túsetini de osy krıptovalıýta. Basqa valıýtalar tek bes jumys kúninde ǵana kelisimshartqa júredi. Qazir qarjy naryǵynda bıtkoınmen ınvestıtsııa salý artyp keledi. Óıtkeni ony saqtaý, kóbeıtý joldary tıimdi.
Biraq bıtkoın júıesi ábden jetildirilmegendikten qateri kóp. Kepildigi joq. Júıeniń talaptarynan ótken ár memleket qalaýynsha qarjy shyǵaryp alýy múmkin. Krıptovalıýtanyń serııasy bolmaıtyndyqtan zańsyz alynǵan qarajatty zańdastyrýǵa da jol ashyq. Degenmen halyqaralyq iri qarjy uıymdarynyń bıtkoınnyń elektrondy saýda-sattyq salasynda kóp uzamaı alǵa shyǵatyna senimi kámil. Álbette, qazirgi sandyq tehnologııalar shapshań damyǵan aqparat ǵasyrynda adamǵa qolaıly máseleniń bári birinshi orynǵa shyǵatyny anyq. Elektrondyq saýda, qolma qol aqshasyz satyp alýlar da jyl saıyn órleı túsip jatyr. Sol turǵydan alsaq dollardy yǵystyratyn birden bir qural ınternet-valıýtasy atalyp júrgen osy krıptovalıýta bolyp ta qalýy yqtımal. Degenmen bárin de ýaqyt kórsetedi.