Krımınalıster qylmyskerlerdi izdeýde DNQ úlgileri boıynsha olardyń syrtqy kelbetin aıqyndaıdy
2021 jyldyń 13-28 mamyr aralyǵynda B. Beısenov atyndaǵy ІІM Qaraǵandy akademııasy men QR BǴM ǴK Ulttyq bıotehnologııa ortalyǵymen jasalǵan yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa sáıkes QR BǴM «Teri, shash jáne kózdiń nurly qabyǵy túsiniń genetıkalyq ózgermeliligin zertteý» granttyq jobasy boıynsha birqatar ǵylymı is-sharalar ótkizildi.
Jobanyń negizgi ıdeıasy Qazaqstanda genetıkalyq negizderdi zerdeleý úshin alǵysharttar jasaý, DNQ-ny paıdalana otyryp, adamnyń syrtqy kelbetin beıneleý bolyp tabylady. DNQ-fenotıpteý belgisiz qylmyskerdiń kelbetin onyń genderi arqyly beıneleýge múmkindik beredi.
Jobanyń nátıjeleri genetıkalyq zertteýler týraly ǵylymnyń damýyna úles qosýǵa, Qazaqstannyń sot isin júrgizýde jáne krımınalıstıkada paıdalanýǵa jol ashady.
Búgingi kúni zertteýshilermen birqatar ǵylymı is-sharalar ótkizildi: venozdyq qan alý, sýretke túsirý jáne naqty ýaqytta adamdardy 3D skanerleý. Akademııa kýrsanttary men qyzmetkerleriniń ǵylymı is-sharalarǵa qatysýy erikti negizde júzege asyrylady.
Álemdik tájirıbe genetıkalyq zertteýlerdi qoldanýdyń qylmystardy ýaqtyly ashýda jáne tergeýde úlken praktıkalyq paıdasy bar ekenin kórsetedi.
Qaraǵandy akademııasynyń bastyǵy, polıtsııa general-maıory Aqynqalı Dármenov jáne Qaraǵandy akademııasynyń ǴZI ǵylymı qyzmetkeri doktor (PhD) Maqsat Jabaǵın bizdiń tilshimizge zertteý týraly tolyǵyraq aıtyp berdi.
- Aqynqalı Dáýitbaıuly, krımınalıstıka salasyndaǵy osy zertteýdiń artyqshylyǵy nede? Osy ǵylymı jańalyqtan ne kútesizder?
- Birinshiden, ІІM júıesinde alǵash ret Іshki ister mınıstri polıtsııa general-leıtenanty Erlan Zamanbekuly Turǵymbaevtyń qoldaýymen QR BǴM ǴK Ulttyq bıotehnologııalar ortalyǵymen birlesken zertteýler júrgizilýde. Bizdiń akademııanyń qyzmetkeri Maqsat Jabaǵın osy zertteýdi júrgizý týraly usynyspen shyǵyp, joba bilim mınıstrliginde qoldaý tapty jáne ony ótkizýge grant bólindi.
Buryn-sońdy eki mınıstrlik birlesip mundaı zertteý júrgizgen emes. Búgingi tańda genetıkalyq zertteýlerdiń rólin halyqaralyq ǵylymı qaýymdastyq moıyndaıdy. DNQ taldaýy 99,9% senimdi nátıje beretindikten, bul qylmysker ustalǵan jáne jasalǵan qylmyspen baılanys ornatý qajet bolǵan jaǵdaıda, biraq bizdiń DNQ zertteýimizdiń arqasynda taldaý damýdyń, ony qylmystardy ashý jáne tergeý kezinde qoldanýdyń múldem jańa deńgeıine kóteriledi. Bizdiń zertteýimiz arqyly bolashaqta qylmys jasalǵan jerden alynǵan bıologııalyq materıaldar boıynsha biz qylmyskerdiń shartty fotosýretin jasaı alamyz, ıaǵnı onyń kóziniń túsin, shashynyń túsin, ulttyq ereksheligin anyqtaı alamyz. Bul baǵytty Eýropa elderinde, Amerıkada qoldanýdyń halyqaralyq tájirıbesi bar. Alaıda, bul júıeni bizdiń respýblıkada turatyn popýlıatsııaǵa yńǵaılastyryp tekserý qajet. Mine, qazir biz osyndaı deńgeıge shyǵyp otyrmyz jáne bul Qazaqstanda alǵash ret bolyp otyr.
- Nelikten QR BǴM zertteý júrgizý úshin Qaraǵandyny tańdady?
- Osyǵan deıin aıtqanymdaı, Akademııa ǴZI qyzmetkeri granttyq joba aıasynda zertteý júrgizý týraly usynyspen shyqty. Bizdiń Akademııanyń bazasynda ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń qurylymynda ІІO-nyń qyzmetin krımınalıstıkalyq qamtamasyz etý problemalaryn zertteý jónindegi ortalyq bar, onyń mindetterine ІІO-nyń krımınalıstıkalyq qyzmetin jaqsartýǵa, onyń ishinde zattaı dáleldemelermen jumys isteýge baǵyttalǵan zertteýler júrgizý jatady. Budan basqa bizdiń JOO jumysynyń beıini tergeýshiler men krımınalıst mamandardy daıarlaýǵa, biliktiligin arttyrýǵa jáne qaıta daıarlaýǵa baǵyttalǵan. Osydan 2 jyl buryn mınıstr qyzmetterdiń beıini boıynsha mamandar daıarlaý týraly sheshim qabyldady. ІІM júıesinde 5 oqý orny bar jáne árbir JOO mamandanýyna sáıkes belgili bir daıyndyqqa baǵdarlanǵan. Bizdiń JOO «sotqa deıingi tergeý» jáne «jedel-krımınalıstıkalyq baǵyt» mamandandyrýlary boıynsha mamandar daıyndaıdy, ıaǵnı tergeýshilerdi daıarlaýdy júzege asyrady, sonymen qatar krımınalıst-mamandardy daıarlaý júrgiziledi. Bizdiń joǵary oqý ornymyzdyń 50 jyldyq tarıhy bar jáne Biz Dostastyq elderi arasyndaǵy jetekshi vedomstvolyq joǵary oqý oryndarynyń biri bolyp sanalamyz. Professor-oqytýshylar quramynyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy, ǵylymı áleýeti bizge búgingi tańda basym mindetterdi júzege asyrýǵa jáne zamanaýı bolmystarǵa sáıkes jańa formattaǵy joǵary bilikti mamandardy daıarlaýǵa múmkindik beredi.
- Krımınalıstıka salasynda qandaı problemalar bar? Bul jobany bastaýǵa ne túrtki boldy?
- Búgingi tańda genomdyq zertteýlerdiń ózektiligi QR Prezıdentiniń Joldaýynda atap óilgen jáne
»Daktıloskopııalyq jáne genomdyq tirkeý týraly« Zańmen jáne halyqaralyq tájirıbemen aıqyndalǵan. Qylmystardy ashýdaǵy genetıkalyq zertteýlerdiń róli artyp keledi. Sonymen qatar, álemdik tájirıbe bizge DNQ profılderin qoldanýdyń qylmystardy ýaqtyly ashýda jáne tergeýde úlken tájirıbelik paıdasy bar ekenin kórsetedi. Bizdiń Respýblıkada tirkelgen tanylmaǵan máıitterdiń jalpy sany 2021 jylǵy mamyrdaǵy QSjAEK málimetteri boıynsha - 1452. Osy baǵytta genetıkalyq zertteýlerdi taný nemese genetıkalyq týystyqty anyqtaý úshin paıdalaný qajet.
Qazirgi kezeńde genetıkalyq zertteýler júrgizýde DNQ-ny taldaýdyń qazirgi zamanǵy baǵyttaryn paıdalaný, zattaı dálel retinde bıologııalyq materıaldy jınaý qaǵıdalary týraly bilim bolýy qajet.
- Al endi ǵylymı qyzmetker men joba jetekshisi Maqsat Jabaǵınge suraq. Bul ıdeıa qalaı paıda boldy? DNQ týraly ǵylym nesimen qyzyqty? Ol sot-medıtsınany qalaı damyta alady?
- Men krımınalıst emespin, sot-krımınalıstik zerthanada jumys istemeımin. Men ǵylymı saladaǵy adammyn, sondyqtan meniń mindetterimniń biri – halyqaralyq ǵylymı tájirıbeni zertteý. Men adamnyń popýlıatsııalyq genetıkasyn zerttep, zerdeleımin. DNQ men fenotıpterdiń baılanysyn zertteýdiń halyqaralyq tájirıbesine nazar aýdardym. Fenotıp – bul adam kelbetiniń sıpattamasy. ıAǵnı, kózdiń túsi, jynysy, jasy, ata-babalarynyń popýlıatsııasy qandaı bolǵanyn anyqtaıtyn sala. Genotıp – bul DNQ-da tabylǵan adam týraly tuqym qýalaıtyn shıfrlanǵan genetıkalyq aqparat. Mysaly, keıbir nusqalar adamnyń kózderi qońyr, al basqalarynda jasyl bolatynyna jaýap beredi.
Sheteldik áriptester DNQ-ny zerttep, adamnyń syrtqy túriniń keıbir sıpattamalary shıfrlanǵan genderdi jáne bul aqparatty sot-medıtsınalyq tájirıbede qalaı qoldanýǵa bolatyndyǵyn sıpattady. Biz óz zertteýimizde eriktilerdiń DNQ bıologııalyq materıalyn qoldanǵymyz keledi, ol arqyly biz genotıp-fenotıp baılanysynyń zańdylyǵyn zertteımiz. Onyń nátıjesinde adamnyń syrtqy kelbetin beıneleýge múmkindik týady.
- Eger mundaı zertteýler shet elderde júrgizilgen bolsa, olardy Qazaqstanda qaıtalaýdyń qajettiligi nede?
- Sebebi, shetelde olardyń popýlıatsııalary úshin, bıomaterıal boıynsha adamnyń syrtqy kelbetin qurastyrýǵa múmkindik beretin júıe ázirlendi. Biz iske asyryp jatqan joba bul júıeni tek qazaqstandyq halyqpen birge rastaýǵa, sondaı-aq ony jetildirýge baǵyttalǵan. Bul zertteýge biz elimizdiń ártúrli aımaqtarynan eriktilerdi jınap, ártúrli oblystardyń turǵyndaryna tán belgilerdi anyqtaý jáne olardyń genofondyn jınaý úshin jumyldyrdyq. Tereńirek zertteý úshin biz saýalnamada olardyń ata-babalarynyń turǵylyqty jerin, aralas ulttan nemese bir ulttan ǵana ekenin jáne t.b. anyqtaımyz. Osy aqparattyń barlyǵy bizge taldaýǵa jáne egjeı-tegjeıli qorytyndy jasaýǵa kóbirek múmkindik beredi.
- Atalmysh zertteýge qansha erikti tartýdy josparlap otyrsyzdar? Jáne bul qalaı júzege asyrylady?
- Zertteý úshin biz 1000 eriktini tartqymyz keledi. Men buryn aıtqanymdaı, biz ártúrli aımaqtardyń turǵyndaryn zertteýge tyrysamyz. Zertteý úshin olar ózderiniń shyǵý tegi týraly saýalnamany toltyryp, kóptegen suraqtarǵa jaýap berýi kerek. Zertteý erejeleri boıynsha saýalnama jasyryn túrde toltyrylady. Osydan keıin eriktiler qan tapsyryp, sýretke túsedi. Bul adamnyń naqty syrtqy derekterimen salystyrý úshin jasalady.
- Bul joba qansha jylǵa eseptelgen? Zertteýdi qansha ýaqyt ótkizesizder?
- Joba 3 jylǵa eseptelgen. Birinshi jyldy biz eriktilermen jumys istep, aqparat pen materıaldar jınaýǵa arnaımyz. Ekinshi jyly DNQ-ny tolyǵymen bólip, ony taldaýdy josparlap otyrmyz. Úshinshi jyly qorytyndy jasaımyz. Buǵan deıin mundaı zertteýler Qazaqstannyń krımınalıstıkasynda júrgizilmegen.
Joba genetıkalyq zertteýler, sot óndirisi jáne krımınalıstıka týraly ǵylymnyń damýyna úles qosýǵa múmkindik beredi. DNQ-beıinderin paıdalaný qylmystardy tergeýde, atap aıtqanda jynystyq qolsuǵylmaýshylyqqa qarsy isterdi ashýda, kisi óltirýde, qylmyskerlerdi, joǵalǵan adamdardy izdestirýde jáne tanylmaǵan máıitterdiń jeke basyn anyqtaýda aıtarlyqtaı paıda ákeledi - dep qorytyndylady óz suhbatyn Qaraǵandy akademııasynyń bastyǵy, polıtsııa general-maıory Aqynqalı Dármenov.