QR SІM elshisi: Aqtaý sammıti teńiz mańyndaǵy elder yntymaqtastyǵyn arttyrýǵa jol ashady
* * *
Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev Besinshi Kaspıı sammıtiniń nátıjesi boıynsha buqaralyq aqparat quraldaryna jasaǵan málimdemesinde Konventsııaǵa «Kaspıı teńiziniń konstıtýtsııasy» retinde baǵa berdi. Bul teńiz mańyndaǵy elder úshin yntymaqtastyqtyń barlyq salasynda ózara baılanys ornatýǵa negiz bolatyn qujat.
Konventsııa jaǵadaǵy elderdiń Kaspıı teńizin, atap aıtqanda, onyń sýyn, túbin, qoınaýyn, tabıǵı resýrstary men ústindegi áýe keńistigin paıdalanýǵa qatysty quqyqtarymen jáne mindetterimen baılanysty máselelerdiń jıyntyǵyn retteıdi. Aıdyndy bólý máselesinde naqtylyq engizildi. Eni 15 teńizdik mılden turatyn aýmaqtyq sýlar belgilendi. Olardyń syrtqy shekaralary memlekettik dárejege ıe bolady. Aýmaqtyq sýlarǵa 10 mıldik balyq aýlaý aımaqtary jalǵandy. Bul jerde ár memleket kásippen aınalysýǵa quqyly. Balyq aýlaý isi kelisilgen ulttyq kvotalar negizinde júrgiziledi. Balyq aýlaý aımaǵynan tysqary jerler jalpy sý keńistigi bolyp qala beredi. Al jaǵadaǵy elderdiń týymen júrgen kemeler úshin memlekettik teńiz shekaralarynan tys aýmaqtarda sýda júzý erkindigi qarastyrylǵan.
Prezıdentter Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly Konventsııada kórsetilgen erejelerdi oryndaý maqsatynda Syrtqy ister mınıstrlikterine naqty mindetter qoıýǵa kelisti. Sondaı-aq, mınıstrlikterge Kaspıı teńizi máselelerine qatysty joǵary deńgeıdegi top qurýǵa tapsyrma berildi. Kaspıı teńizinde bastapqy tikeleı syzyqtardy ornatý ádisnamasy jónindegi Kelisim jasap, ony maquldaý bul toptyń aldaǵy mindetine kiredi.
Budan bólek, memleket basshylary Kaspıı teńizinde senim sharalaryn jasaý qajettiligi jóninde ýaǵdalastyqqa da keldi. Bul óńirde turaqtylyq pen beıbitshilikti qamtamasyz etýdiń jalpy maqsattarynyń biri bolýy kerek. Kaspıı mańy elderiniń prezıdentteri kelisim júrgizilgen jaǵadaǵy elderdiń komandalaryna Kaspıı teńizindegi bıologııalyq resýrstardy zańsyz kásipke aınaldyrýǵa qarsy is-qımylǵa baǵyttalǵan Kelisim boıynsha jumystardy aıaqtaýdy mindettedi.
Sammıt kezinde qol qoıylǵan mańyzdy qujattardyń qataryna Kaspıı mańy elderiniń saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyǵy jónindegi Kelisim men kólik salasyndaǵy yntymaqtastyq jónindegi Kelisimdi atap ketýge bolady.
Qazaqstan úshin aýmaqtyń perımetrli boıynsha óz memlekettik shekaramyzdy anyqtaǵanymyz mańyzdy. ıAǵnı Konventsııaǵa qol qoımas buryn Qazaqstannyń zańǵa sáıkes rásimdelgen qurlyqtyq shekarasy bolsa, Konventsııa Qazaqstanǵa teńizge qatysty egemendik quqyǵyn beredi.
Bizdiń memleket Álemdik muhıt pen ashyq teńizge shyǵa almaıtyn qurlyqishilik el bolyp tabylady. 1965 jylǵy Qurlyqishilik memleketterdiń tranzıttik saýdasy jónindegi Konventsııa men 1982 jylǵy BUU-nyń Teńizdik quqyq týraly Konventsııasy syndy halyqaralyq ámbebap qujattar osyndaı memleketter úshin Álemdik muhıt pen ashyq teńizge shyǵýǵa tranzıttik erkindik quqyǵyn anyqtap bergen. Atalmysh konventsııaǵa Kaspıı teńizi jaǵasynda ornalasqan memleketterdiń túgeli qatyspaǵandyqtan, bizge Álemdik muhıtqa shyǵý quqyǵyn bekitý qajet boldy.
Biz jaǵadaǵy barlyq memleketter Álemdik muhıt pen ashyq teńizge Kaspıı teńizinen, al keri qaıtqanda bir-biriniń aýmaqtary arqyly erkin tranzıt jasaý týraly kelisimge qol jetkizdik. Aýmaqtary arqyly kabelder men qubyr jelileri sozylyp jatatyn eldermen kelisim jasasý arqyly Kaspıı teńiziniń túbine magıstraldyq qubyr jelileri men kabelderdi tartý álemdik naryqqa kómirsýtekti jetkizý joldaryn ártaraptandyrýdyń keleshektegi áleýetin arttyrady.
Kaspıı túbin jer qoınaýyn paıdalaný isine bólý máselesine keler bolsaq, qujatqa sáıkes, ár memleket óz shekarasyna jer qoınaýyn paıdalanýǵa qatysty erkindik quqyǵyn paıdalanady. Qazaqstan belgili bir eldermen bul baǵytta birshama jumys atqaryp tastaǵandyqtan, máseleni naqtylap alý kerek. Men buǵan deıin aıtqanymdaı, qazirgi tańda Kaspııdiń jer qoınaýy men túbiniń soltústik jáne ortalyq bólikteri aýmaqtarǵa bólinip qoıdy. Qazaqstan 1998 jyly Reseımen sáıkes kelisim jasasty, al 2002 jyly oǵan qosymsha hattama toltyrǵan bolatyn. Sondaı-aq, Qazaqstan men Ázerbaıjan arasyndaǵy teńizdiń túbin bólý týraly másele 2001 jylǵy Kelisimde jáne 2003 jylǵy sáıkes hattamada kórsetilgen.
Sonymen qatar, Qazaqstan-Reseı-Ázerbaıjan arasynda 2003 jyly Kaspıı teńizi túbiniń irgeles bólikterin bólý syzyǵynyń túıisý núktesi jóninde Kelisimge qol qoıylǵan. Qazaqstan men Túrikmenstannyń teńiz túbin belgileý jónindegi ýaǵdalastyǵy 2014 jylǵy Kelisimde bekitilgen. Bizdiń memleket Ázerbaıjanmen jáne Túrikmenstanmen úsh jaqty formatta teńiz túbin bólý syzyǵynyń túıisý núktesin anyqtaǵannan keıin Kaspıı teńiziniń jer qoınaýlaryn paıdalanýǵa erkindik quqyǵyn zań júzinde rásimdeý isiniń aıaqtalǵanyn rastaı alady.
Budan bólek, tabıǵı ortany qorǵaý máselelerine de baza nazar aýdarylǵan. Kelisim jasasýdyń alǵashqy kezeńinde taraptardyń bul máseleler boıynsha pozıtsııalary uqsas boldy. Bul ekologııalyq aspektilerge qatysty erejelerdi birshama ýaqyt buryn retteýge múmkindik berdi. Taraptar 2003 jyly Kaspıı teńiziniń tabıǵı ortasyn saqtaý máselelerine qatysty ádis-tásilderdiń negizinde Kaspıı teńiziniń qorshaǵan tabıǵı ortasyn qorǵaý jóninde Negizgi Konventsııaǵa qol qoıdy. Onyń ataýy - Tegeran konventsııasy boldy. Aqtaý konventsııasyna sáıkes, Kaspıı teńizinde bıoalýantúrlilikke zııan tıgizetin kez kelgen qyzmetke tyıym salynǵan.
Sondaı-aq, taraptar Kaspıı teńizinde ǵylymı zertteýler júrgizý tártibi jóninde kelisti.