QR Bas prokýratýrasy - saılaýaldy sharalarǵa qatysty zańnama normalary týraly
Qazaqstan Respýblıkasynyń Bas prokýratýrasy 2015 jylǵy 26 sáýirge taǵaıyndalǵan Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń kezekten tys saılaýyna baılanysty prokýratýra organdary konstıtýtsııalyq ókilettikterine sáıkes barlyq saılaý protsesiniń qatysýshylarymen saılaý týraly zańnamanyń dál jáne biryńǵaı qoldanylýyna joǵarǵy qadaǵalaýdy júzege asyratynyn málimdeıdi.
Adam men azamattyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý, zańdylyqty saqtaý, zań buzýshylyqtardyń aldyn alý, sondaı-aq qoǵamdyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý maqsatynda saılaý protsesine qatysýshylardyń nazaryn saılaý aldyndaǵy is-sharalarǵa qatysty kelesi zańnama normalaryna aýdaramyz.
Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq saılaý komıssııasynyń 26.02.2015 jylǵy №5/262 qaýlysymen bekitilgen Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń kezekten tys saılaýyna daıyndalý jáne ótkizý boıynsha negizgi is-sharalardyń Kúntizbelik josparyna sáıkes, 26 naýryzda saılaý aldyndaǵy úgit bastaldy, ol 2015 jylǵy 24 sáýirde saǵat 24-te aıaqtalady.
Saılaý aldyndaǵy úgit - bul saılaýshylardyń belgili bir kandıdatty, saıası partııany jaqtap nemese qarsy daýys berýge qatysýyna túrtki bolý maqsatyndaǵy qyzmet («Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy saılaý týraly» Konstıtýtsııalyq zańnyń 27-babynyń 1-tarmaǵy, budan ári - Konstıtýtsııalyq zań).
Konstıtýtsııalyq zańnyń 27-babynyń 3-tarmaǵyna sáıkes saılaý aldyndaǵy úgit buqaralyq aqparat quraldary arqyly, baspa, dybys-beıne jáne ózge de úgit materıaldaryn shyǵarý jáne (nemese) taratý jolymen júzege asyrylady. Saılaý aldyndaǵy úgit zańnamada belgilengen tártippen jáne Konstıtýtsııalyq zańda tyıym salynbaǵan saılaý aldyndaǵy jarııa is-sharalar (saılaýshylarmen jınalystar jáne kezdesýler, jarııa pikir talastar men pikir alysýlar, mıtıngiler, sherýler, demonstratsııalar jáne ózge de jarııa is-sharalar) arqyly da júzege asyrylýy múmkin.
Bul rette, Konstıtýtsııalyq zań buqaralyq aqparat quraldaryn kandıdattardyń saılaý naýqanyn obektıvti kórsetýdi júzege asyrýǵa, kandıdattyń ar-namysyna, qadir-qasıetine jáne iskerlik bedeline kórineý nuqsan keltiretin úgit materıaldary men ózge de aqparatty jarııalaýdan aýlaq bolýǵa mindetteıdi.
Prezıdenttikke kandıdattardyń saılaý aldyndaǵy baǵdarlamalarynda Respýblıkanyń konstıtýtsııalyq qurylysyn kúshtep ózgertý, onyń tutastyǵyn buzý, memleket qaýipsizdigine nuqsan keltirý, áleýmettik, násildik, ulttyq, dinı, tektik-toptyq jáne rýlyq arazdyqty qozdyrý, qatygezdik pen zorlyq-zombylyqqa bas urý, sondaı-aq zańdarda kózdelmegen áskerılendirilgen quralymdar qurý ıdeıalary ýaǵyzdalmaýǵa tıis (Konstıtýtsııalyq zańnyń 29-baby).
«Buqaralyq aqparat quraldary týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańymen Internet-resýrstar buqaralyq aqparat quraldaryna jatqyzylǵanyn atap ótemiz.
Sáıkesinshe, Internet jelisindegi saılaý aldyndaǵy úgit buqaralyq aqparat quraldaryna qoıylǵan talaptar eskerile otyryp júrgizilýi tıis.
Konstıtýtsııalyq zańnyń 28-babynyń 9-tarmaǵyna sáıkes saılaýmen baılanysty qoǵamdyq pikirge suraý salý nátıjelerin jarııalaǵan kezde buqaralyq aqparat quraldary suraý salýdy júrgizgen uıymdy, suraý salýdy júrgizýge tapsyrys bergen jáne onyń aqshasyn tólegen adamdardy, suraý salý júrgizilgen ýaqytty, aqparat jınaý ádisin, suraý salýdyń naqty tujyrymyn, suralǵandardyń sany men suraý salý nátıjesiniń qatelik koeffıtsıentin kórsetýge mindetti.
Buqaralyq aqparat quraldarynda qoǵamdyq pikirge suraý salý nátıjelerin, saılaý nátıjeleriniń boljamyn, saılaýǵa baılanysty ózge de zertteýlerdi daýys beriletin kún aldyndaǵy bes kún ishinde jáne daýys beriletin kúni jarııalaýǵa jol berilmeıdi.
Saılaý kúni daýys beriletin úı-jaıda qoǵamdyq pikirge suraý salýǵa tyıym salynady.
Sońǵy kezde saılaý naýqany barysynda jekelegen tulǵalarmen ártúrli Internet-resýrstarda onlaın-daýys berýler (onlaın-suraý salýlar) uıymdastyrý jáne olardyń nátıjelerin jarııalaý tájirıbege alynǵanyn atap ótken jón.
Osyndaı áreketterde qoǵamdyq pikirge suraý salýdyń barlyq belgileri bar bolǵandyqtan (naqty ýaqytta) olarǵa Konstıtýtsııalyq zańnyń 28-baby 9-tarmaǵynyń joǵaryda mazmundalǵan talaptary teń ólshemde taralady.
Jarııaly saılaý aldyndaǵy is-sharalardy ótkizý kezinde jınalystar, mıtıngiler, sherýler jáne demonstratsııalar bolyp tabylatyn qoǵamdyq, toptyq nemese jeke múddelerdi bildirý oryn alady.
Beıbit jınalystar, mıtıngiler, sherýler, pıketter jáne demonstratsııalar uıymdastyrý men ótkizý tártibi Qazaqstan Respýblıkasynyń «Qazaqstan Respýblıkasynda beıbit jınalystar, mıtıngiler, sherýler, pıketter jáne demonstratsııalar uıymdastyrý men ótkizý tártibi týraly» Zańymen (budan ári - Zań) retteledi.
Bul Zań qoǵamdyq tártipti, turǵyndardyń densaýlyqtary men ómirleriniń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn saqtaýǵa baǵyttalýyna baılanysty, jappaı jarııa sharalar aldyn ala eskertip, jergilikti atqarý organdarynyń ruqsatymen arnaıy belgilengen jerlerde kóliktiń, ózge de ınfraqurylym obektileriniń qalypty jumys isteýine nuqsan keltiretin bógetterdi joıa otyryp ótkizilýi tıis.
Osyny eskere otyryp, jabyq ǵımarattardan tys jerlerdegi Konstıtýtsııalyq zańnyń 27-baby 3-tarmaǵynyń 2-tarmaqshasynda kórsetilgen jarııaly saılaý aldyndaǵy is-sharalar Zańmen belgilengen tártipte ótkizilýi tıis.
Konstıtýtsııalyq zańnyń 27-babynyń 9-tarmaǵymen saılaý aldyndaǵy jónsiz úgitti júrgizýge tyıym salynady.
Saılaý naýqany úshin arnaıy ázirlengen baspa materıaldaryn, sonyń ishinde bezendirilgen materıaldardy, sondaı-aq omyraýǵa taǵatyn belgilerdi, jalaýlardy, jalaýshalardy tegin taratýdy qospaǵanda, saılaýshylarǵa tegin nemese jeńildik sharttarymen taýarlar, baǵaly qaǵazdar berip, qyzmetter kórsetý, sondaı-aq lotereıalar, qaıyrymdylyq aktsııalaryn ótkizý, aqsha tóleý ne osyndaılarǵa ýáde berý arqyly saılaý aldyndaǵy úgitti júrgizý saılaý aldyndaǵy jónsiz úgit dep sanalady.
Konstıtýtsııalyq zańnyń 27-babynyń 1-tarmaǵyna saı sheteldikterdiń, azamattyǵy joq adamdardyń, sheteldik zańdy tulǵalardyń jáne halyqaralyq uıymdardyń kandıdattardy usynýǵa jáne saılaýǵa, saılaýda belgili bir nátıjege qol jetkizýge kedergi bolatyn jáne (nemese) demep jiberetin qyzmetti júzege asyrýyna tyıym salynady.
Halyqaralyq uıymdar men halyqaralyq qoǵamdyq birlestikter, sheteldik memlekettik organdar, shet elderdiń Zańdy tulǵalary men azamattyǵy joq adamdar tarapynan Respýblıkadaǵy saılaýdy qarjylandyrýǵa, olardyń qandaı da bolmasyn tikeleı nemese janama túrde respýblıkadaǵy saılaýdy qarjylandyrýǵa qatysýyna tyıym salynady (Konstıtýtsııalyq zańnyń 33-babynyń 3-tarmaǵy).
Saılaý jarııalanǵan (taǵaıyndalǵan) kezden bastap, kandıdattarǵa, sondaı-aq olardyń atynan nemese olardy qoldap kez kelgen jeke jáne zańdy tulǵalarǵa, oıyn-saýyq jáne sporttyq is-sharalaryn uıymdastyrýdy qospaǵanda, qaıyrymdylyq is-sharalaryn ótkizýge tyıym salynady. Kandıdattyń, sondaı-aq onyń senim bildirgen adamdarynyń osy tarmaqta belgilengen erejelerdi buzýy kandıdatty tirkeý týraly sheshimniń kúshin joıýǵa ákep soǵady (Konstıtýtsııalyq zańnyń 27-babynyń 9-tarmaǵy).
Konstıtýtsııalyq zańnyń 34-babyna sáıkes kandıdattyń saılaý aldyndaǵy úgitin qarjylandyrý saılaý qorlary qarajatynan júzege asyrylady.
Bul rette, memlekettik organdar men uıymdardyń, jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynyń, qaıyrymdylyq uıymdarynyń, dinı birlestikterdiń, ózderiniń jarǵylyq kapıtalynda sheteldik qatysýshysy bar qazaqstandyq zańdy tulǵalardyń erikti qaıyrmaldyqtary, sondaı-aq jeke jáne zańdy tulǵalardyń anonımdik qaıyrmaldyqtary saılaý qorlarynyń quralý kózderi bola almaıdy (tyıym salynady).
Saılaý naýqanyn saılaý qorlarynan bólek qarjylandyrýǵa nemese kandıdatqa ózge materıaldyq kómek kórsetýge tyıym salynady.
Degenmen, Konstıtýtsııalyq zańnyń 28-babynyń 1-tarmaqshasyna sáıkes Konstıtýtsııalyq zańǵa sáıkes saılaý qorlaryn qurmaıtyn azamattar, qoǵamdyq birlestikter qarjylandyrýdy talap etpeıtin saılaý aldyndaǵy úgit júrgizýge quqyly.
Deı turǵanymen, kandıdatqa saılaý aldyndaǵy úgitti júrgizýge baılanysty qyzmet kórsetetin jeke jáne zańdy tulǵalarda Konstıtýtsııalyq zańnyń 28-babynyń 7-tarmaǵyna sáıkes onyń osy qyzmetterdi qabyldaýǵa jazbasha kelisimi bolýǵa tıis.
Saılaý bolatyn kúni jáne onyń qarsańyndaǵy kúni kez kelgen úgitke tyıym salynady (Konstıtýtsııalyq zańnyń 32-babynyń 1-tarmaǵy).
Saılaý bolatyn kúni ne onyń qarsańyndaǵy kúni saılaý aldyndaǵy úgitti júrgizý, prezıdenttikke kandıdattarǵa, olardyń senim bildirilgen tulǵalaryna saılaý aldyndaǵy úgitti júrgizý quqyǵyn iske asyrý protsesinde kedergi keltirý, kandıdattar týraly kórineý jalǵan málimetter taratý nemese saılaýdyń nátıjesine yqpal etý maqsatynda olardyń abyroıyna, qadir-qasıetine jáne iskerlik bedeline nuqsan keltiretin ózge de áreketter jasaý, sheteldikterdiń, azamattyǵy joq adamdardyń, sheteldik zańdy tulǵalardyń jáne halyqaralyq uıymdardyń kandıdattardy usynýǵa jáne saılaýǵa, saılaýda belgili bir nátıjege qol jetkizýge kedergi keltiretin jáne (nemese) yqpal etetin qyzmetti júzege asyrýy, saılaý aldyndaǵy úgitti, sonyń ishinde buqaralyq aqparat quraldary arqyly júrgizý sharttaryn buzý, anonımdik úgitteý materıaldaryn daıyndaý nemese taratý, úgitteý materıaldaryn qasaqana joıý, búldirý, saılaý naýqanyn saılaý qorlarynan tys qarjylandyrý nemese oǵan ózge de materıaldyq kómek kórsetý, jeke jáne zańdy tulǵalardyń kandıdattarǵa olardyń jazbasha kelisiminsiz qyzmetter kórsetýi, saılaýǵa baılanysty qoǵamdyq pikirge saýalnama júrgizý sharttaryn buzý, úgit materıaldaryn eskertkishterde, obelıskilerde, tarıhı, mádenı nemese sáýlettik qundylyǵy bar ǵımarattar men qurylystarda, sondaı-aq daýys berýge arnalǵan úı-jaılarda ornalastyrý ákimshilik jaýapkershilikke ákep soqtyrady (Qazaqstan Respýblıkasynyń Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksiniń 11-taraýy).
Saılaý quqyqtaryn nemese saılaý komıssııalarynyń jumysyn júzege asyrýyna kedergi jasaý, qoǵamdyq tártipti buzý nemese azamattardyń nemese uıymdardyń quqyqtary men zańdy múddelerine ne qoǵamnyń nemese memlekettiń zańmen qorǵalatyn múddelerine eleýli zııan keltirý qaýpin tóndiretin kórineý jalǵan aqparat taratý qylmystyq jaýapkershilikke ákeledi (Qazaqstan Respýblıkasy Qylmystyq kodeksiniń 150, 274-baptary).
Joǵaryda keltirilgen zańnama normalaryn túsindire otyryp, Qazaqstan Respýblıkasynyń Bas prokýratýrasy barlyq jeke jáne zańdy tulǵalardy, sondaı-aq buqaralyq aqparat quraldaryn saılaý protsesi barysynda, sonyń ishinde saılaý aldyndaǵy úgitti nemese jarııa is-sharalardy zańsyz ótkizýge jol bermeý bóliginde zańdylyqty múltiksiz saqtaýǵa shaqyrady