Qoıshyǵara Salǵarauly: Baı tarıhymyzdy áli de ıgere almaı otyrǵan elmiz
Mahat Sadyq:
Kesheli – beri jurt aýzynda júrgen áńgimege nazar aýdarsaq. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev forýmda sóılegen sózinde qazaq halqy úshin Ulytaýdyń tarıhı máni men kıeliligin, sondaı-aq, bul qasıetti mekenniń etnografııalyq, zııarattyq jáne ekologııalyq týrızmdi damytý úshin zor áleýeti bar ekenin atap ótti. Jalpy tarıh degen uǵymdy qarapaıym sózben órnektesek ol ata babalarymyzdyń ómirbaıany bolyp shyǵady. Solardyń turmys - tirshiligi. Ótken jolymyzdy bilý - barar baǵytymyzdy aıqyndaý. Qazaq dalasy – Uly Túrki eliniń qarashańyraǵy deımiz. Siz Túrki qaǵanatyn arnaıy zerttegen ǵalymsyz. Osy turǵyda oqyrmandarymyzǵa málimet berip ótseńiz.
Qoıshyǵara Salǵarauly:
Biz tarıhy baı elmiz. Biraq sol baı tarıhty ıgere almaı otyrǵan elmiz. Túrik qaǵanatyn arnaıy zerttedim. Túrkilerdiń ózderi «Máńgi el» dep ataǵan áıgili altynshy ǵasyrda ornaǵan Birinshi Túrik qaǵanatynyń negizin qalaýshy tarıhı uly tulǵa - Týuly Býmyn qaǵan. Myqty reformator bolǵan. Este joq eski zamanda Edil men Jaıyq arasynda Túrik dep atalǵan memleket bolǵany tarıhtan belgili. Býmyn qaǵan ózi ornatqan qaǵanattyń dáýirlep dúrkiregenin kóre alǵan joq. Ol qurǵan Túrik memleketi dáýirlep, tóńiregindeginiń bárin bılegen. Osylaısha gúldenipip kemeline kelgen ımperııa, bir jyldary kemerinen asyp, tógilip, quldyrap taraǵan. Jalpy kóshpendiler tarıhyna úńilsek birigý men ydyraýdy jıi baıqaımyz. Birikken kezde dalalyq uly derjava - Ulys atalǵan. Ydyrap taraǵanda jeke – jeke handyqtar men bektikterge bólinip ketken. Osy uly tarıhymyzdy bilip – taný peshenemizge jazylmaı keldi. Zerttelip qaǵazǵa túspedi. Otarshylyq oǵan múmkindik bermedi.
Reseılik ımerııa bıligi kezinde olar bilimdi zertteýshileri sheneýnikterin qazaq jerine jiberdi. Bizdiń ádet – ǵurpymyz, salt – dástúrimiz ben mentalıtetimizdi, tilimiz ben dinimizdi strategııalyq maqsattarǵa paıdalaný úshin jazylǵan shpıondyq esepteri keıinirek jazba tarıhymyzǵa aınaldy. Sovet Odaǵy tusynda Qazaq tarıhynyń atasy atalǵan - Reseı tarıhshysy, Reseı ımperııasynyń memlekettik qaıratkeri Alekseı Levshın ımperııanyń múddesine eńbek jasaǵan keńse qyzmetkeri. Osynyń bárin zerdeleý kerek.
Jalpy, men tarıh ǵylymdarynyń doktory da, kandıdaty da emespin. Áıtse de men tarıh úshin az eńbek jasaǵanym joq. Sanaly ǵumyrymdy qazaq tarıhyna arnap kelemin. Sovet zamanynda tarıhshylar qazaq tarıhynan ǵylymı ataq qorǵaǵan joq. Barlyǵy kommýnıstik partııanyń besjyldyq josparynyń tarıhı mańyzyna arnalǵan ǵylymı jazbalar ǵana. Bárinde kommýnıstik partııanyń jetekshi róli sıpattalǵan.
Mahat Sadyq:
Osy tusty mynadaı áńgime eske túsedi. Siz Baýyrjan Omarulymen bolǵan suhbatta Sizdiń Qytaıda bir jarym jyl turyp, 1997-98 jyly alyp kelgen materıaldaryńyz týraly sóz bolady. Onda: «Men Bıchýrınniń aýdarmasynda joq materıaldardy ákeldim. Men ony ǵulama Bıchýrın kórmedi, bilmedi dep oılamaımyn. Keshegi júıede tarıhymyzǵa qatysty bizdiń buryn da irgeli el bolǵanymyzdy kórsetetin mańyzdy derekterdi jarııalaýdyń tıimsizdigine baılanysty ádeıi oıyp alynyp tastalǵan shyǵar dep topshylaımyn», - depsiz. Sodan bir mysal aıtyp ótseńiz.
Qoıshyǵara Salǵarauly:
Mysaly, búkil álem tarıhshylary bizdiń eramyzdan burynǵy jıyrma birinshi ǵasyrdan bastap bizdiń dáýirimizdiń besinshi ǵasyryna deıin ejelgi qytaıdyń teriskeıi men teriskeı batysyn mekendep kelgen baıyrǵy kóshpelilerdiń bárin bir halyq, ıaǵnı sıýńnýdiń arǵy atalary dep biledi. Shyndyǵynda olardyń bári túrki tildes halyqtar bolǵanymen, óz aldyna bólek-bólek halyqtar eken. Sıýńný halqy, jalpy, Qytaıǵa bizdiń eramyzǵa deıingi tórtinshi ǵasyrdyń aıaǵy men úshinshi ǵasyrdyń basynda barǵan. Bul birde-bir ǵalymnyń eńbeginde aıtylmaǵan. Men túpnusqa derekkózderin salystyra qaraý barysynda jáne qytaıdyń maman ǵalymdarymen pikir almasý arqyly osyǵan kóz jetkizdim. Bul derekti Rashıd Ad-dınniń eńbegi de rastaıdy. Buryn ony men ańǵarǵan joq edim. Birinshiden, barlyq zertteýshiler ǵun halqyn Qytaıdyń ejelgi kórshisi dep qana biledi. Al jańa derekter ǵunnyń batystan shyǵysqa aýyp barǵan halyq ekenin aıǵaqtaıdy. Ekinshiden, dúnıe júziniń tarıhshylary sıýńnýlardy túrikter deıdi, duńhýlardy mońǵol deıdi. Bul da qate. Sıýńný degenimiz – mońǵoldar, duńhý degenimiz – tatarlar. Bizdiń tarıhshylar kóbine tatar degendi umytyp ketedi. Keshegi túrik qaǵanaty qulaǵannan keıin shyǵystaǵy búkil bıliktiń bári sol tatarlardyń qolynda boldy. Mine, qalyptasqan qaǵıdalar sheńberinen shyǵyp, túpnusqa derekkózderi beretin maǵlumattardy kóshpeli ómir salty týdyrǵan zańdylyqtarǵa saı paıymdap jasalǵan osyndaı jańa tujyrymdar, shúkir, barshylyq.
Bıchýrınge kelsek chývash halqynyń myqty ǵalymy ǵoı, obaly ne kerek, ol óz mindetin abyroımen atqarǵan. Bıchýrınniń aýdarmasyn jolma-jol zerdelep otyryp baıqaǵanym, daıyn dúnıedegi túrik juraǵatyn madaqtaıyn, qaǵanattyń dúrildegen kezeńin sıpataıtyn tustar tutasymen qıylyp tastalǵan. Ol endi kommýnıstik partııanyń tsenzýrasy bolǵany anyq. Mine sony men qaz – qalpyna keltirdim. Bul tarıhqa qaıtadan jańasha kózqaraspen qaraıtyn, jańasha sıpat beretin dúnıeler. Eshkim zerttep jatqan joq. Ár ult óz halqynyń tarıhyn bilý kerek. Dúrildegen talaı ımperııa quryp ketti. Ol qaıtalanýy múmkin. Sol qaıtalanbaýy úshin ne qaraqetter jasalmaq kerek. Mine, tarıh sabaqtary degen osy.
Mahat Sadyq:
Balany nege tárbıleseń soǵan úırenedi. Búgingi kún bıiginen keshegi tuldyr, bolashaǵy buldyr halyq emespiz dep maqtanyshpen aıtamyz. Endeshe babalaryn qaltyqsyz qasterleı bilgen halyq balalarynyń da bolashaǵyn da qapysyz qamdaı almaq. Ol degenimiz ár qazaq óz balasyn ulttyq qundylyqtarǵa úıretip daǵdylandyrýy kerek degen sóz. Ata – babalarymyzdyń myzǵymas ta muqalmas erlik dástúrinen beıhabar urpaqtan keleshekte kim ósip shyǵary da beımálim. Tarıhshynyń osy turǵydaǵy toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinin estisek dep edik.
Qoıshyǵara Salǵarauly:
Ne nárseniń bolmasyn negizi bolady. Negiz bolmasa quldyraıdy. Bireýdiń aıtqanyn jalǵap jazý qatelikterge uryndyrady. 1999 jyly bes kitapty «Sanat» baspasynan shyǵaryp, bes kitapty ózim qoldan túptep, bul jazbalarym tikeleı Elbasymyzdyń ıdeıasymen júzege asqandyqtan Prezıdent Nursultan Ábishulynyń aldyna qoıdym. Onyń bir baǵyty erterekte orys tiline aýdarylǵan. Biraq keıbir tsenzýralyq máselege qatysty jaryqqa shyqpaǵan dúnıeler. Al kelesi baǵyty eshqashan bizdiń tarıhshylar tanyspaǵan jańa taqyryp. Ǵylymı aınalymǵa túspegen dúnıeler. Al úshinshi baǵytym qytaı ǵalymdarynyń erte zamannan qazaqtar týraly zerttegen, jylnamalyq maqalalar jıyntyǵy. Mine sol dúnıelerdi áli kúnge deıin ılep jatyrmyn. Daıyn bolǵandary jaryqqa shyǵýda.
Tarıhtaǵy eń mańyzdy másele ol derektaný. Kez kelgen derekti óz halqynyń tanym túsinigimen qabyldaý kerek. Búginge deıingi bizdiń tarıhymyz eýropalyq tanym túsinik baǵytyndaǵy nusqaǵa súıene otyryp jazylyp keldi. Qazaq halqynyń tarıhyn shyn máninde tereńnen zerttegen, sony tolyq ǵylymı turǵyda negizdegen ǵalym tarıhshy joq. Bul úlken ókinishimiz. Bizde tarıhshy mamandar bar. Bizde bilgili taqyryptardy alǵan, belgeli kezeńderdi zerttep odan doktorlyq monografııa, kandıdattyq dısertatsııa qorǵaǵan tarıhshylar ǵana bar. Olar jalpy qazaq tarıhynyń ótkeni men ketkenin bilmeıdi. Medıtsınada dárigerler óz salasynyń kásibı mamany bolsa, bizdiń tarıhshylar da halqymyzdyń tarıhynyń belgili bir kezeńiniń mamany. Qazirgi birinshi kezektegi mindet tarıhshy mamandardy daıyndaýymyz kerek. Halyq tanyǵan, syrt el ǵalymdary moıyndaǵan birde – bir myqty tarıhshymyz joq. Osy jaǵy ókinishti. Sonyń kesirinen burynǵy Sovet Odaǵy kezindegi, Reseı otarlaýshylary zamanynda jazylǵan dúnıege táýelsizdik shapanyn kıgizip, qaıtadan halyqqa usynyp oqýlyq deńgeıinde stýdentterge oqytyp jatyrmyz.
Qytaı saparynan keıin on kitap jazyldy. Eshkim sony paıdalanyp zerttemedi. Eshteńe jazylmady. Daıyn dúnıeler ǵoı. Telefılm, kıno túsirilse ulttymyzdy ulyqtaıtyn derekter degen jetip artylady.
Tipten ákelgen naqty derekterim keıbir qorǵalǵan dısertatsııalardyń qate ekenin kórsetip otyr. Solar munyńyz durys emes dep daýlaspaıdy da. Bir sóz aıtpaıdy. Ómir jyljyp jatyr. Jabylǵan qazan jabylǵan kúıinde. Bir jaǵymyzda jaıǵasqan Qytaıda jeńildik nemese jeńilý degen uǵym joq. Jeńilip qalyp, dushpanynyń talabyna oraı alym – salyq tólep otyrsa da, ony biz jaqyn dosymyzǵa arnaıy syı – sııapat jasap, eń jaqsy syılyǵymyzdy joldap otyrmyz deıdi. Qyzdaryn áıeldikke attandyryp, altyny men jibegin aıamaı berip, erteńiniń erejesin kirpishtep qalaı bergen. Bolashaǵyn oılaǵan.
Saǵan osy pálsápa negizine bir mysal keltireıin. Ǵun ımperatory Han patshasynyń jasaǵyn júz myń áskerimen qorshap alady. Han ımeratorynyń jaýyngerlerin júz myń áskermen qaqaǵan aıazda jeti kún qorshap turady. Ásker sýyqqa shydamaı, qoldary sadaq tartýdan qalady. Jeıtin azyq taýsylyp, Han áskeri qyrylýǵa shaq qalǵanda Ǵun ımeratorynyń súıikti áıeli, ulty qytaı qyzyna jansyzynan hat joldaıdy. Baýyrlaryn qyrylaıyn dep jatyr. Kúıeýińdi kóndir, bolmasa bittik deıdi. Ǵun ımeratory súıikti áıeliniń ótinishine kónip, Han áskerine tıispeı qoıa bergen...
Mahat Sadyq:
«Úsh júz otarshylyqta bolyp, sanasy sańsyrap qalǵan elge tanymdyq dúnıe kerek». Bul Sizdiń sózińiz. Ulttyq sanany qalyptastyrýǵa kóp eńbek sińirdińiz. Ol tarıhty taný arqyly keledi. Tarıhı sana qalyptasqannan keıin baryp ulttyq sana qalyptasady.Memlekettik hatshynyń keńesshisi, memlekettik saıasat jónindegi ulttyq keńes hatshysynyń orynbasary, 1997 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń QHR-daǵy Elshiliginde mádenıet jónindegi keńesshi qyzmetterin atqardyńyz. QHR-da júrgenińizde «Sıýńný», «Dýńhý. Gaýchy», «100 qujat», «Tanym tarmaqtary», «Anyqtamalyq» atty kitaptary jazyldy. «Altyn tamyr», «Kómbe», «Qazaqtyń qıly tarıhy», «Qazaqtar» roman-esse, «Qazaq qazaq bolǵanǵa deıin», «Qazaq qazaq bolǵannan keıin» degen eki tomdyq romandaryńyz jaryq kórdi. «Qazaqtar» trılogııasy úshin QR Memleketi syılyǵynyń laýreatymen marapattaldyńyz. Sizdi tolyq maǵynada Ult zııalysy dep aıtýǵa bolar. Keıingi kezderi bizde Ult zııalysy joq dep daýryǵatyndar kóbeıdi. Ult zııalysy degen sózge qandaı anyqtama berer edińiz?
Qoıshyǵara Salǵarauly:
Mahat, bul arqyly aıtpaıtyn dúnıe edi dep júrgenimdi aıtqyzbaqsyń ǵoı. Jaraıdy. Burynǵy jattandy uǵymdar bar. Olardyń mánin túsine bermeımiz. Tarıhshy retinde tarıhty zerttep júrgen adam retindegi túıgen oıymdy tyńda. Ult zııalysy degen ózi shyqqan ulttyń búkil jaqsy qasıetterin boıyna sińirgen, kisilik parasaty joǵary, ulttyq damýǵa múmkindik beretin áleýmettik murattardy alǵa shyǵaryp, sony qoldap sony qorǵap, osy jolda kezdesken qıyndyqtarǵa muqalmaı, qajet bolsa qurbandyqqa baratyn rýhy bıik, ary taza qaıratker adam. Osyndaı adam bar ma? Bar bolsa sony kórgesi keletin kóz, ıa adam bar ma?! Mynandaı shýmaqtarmen jaýap bereıin:
Sen adamsyń, ózindik tulǵasyń!
Sondyqtan bárinen joǵary qadirli bir basyń,
Taǵdyryń qalaı, qaıda burmasyn.
Zamanyń tezge sap yrǵasyn.
Sonda da jigeriń jasyp, saǵyń synbasyn!
Namysyń janyńdy shyńdasyn.
Júregin aqylyńdy tyńdasyn,
Qadirli basyń, qadirsizdiń aldynda ıilip turmasyn!
Óıtkeni sen adamsyń!
Óıtkeni sen Tulǵasyń!
Foto: e-history.kz