Qoıanjyryq bolyp týǵan shaqalaqqa 12 saǵattan soń ota jasaýǵa bolady – bet-jaq hırýrgi
- Balalar arasynda kezdesetin aýrý túriniń biri – qoıanjyryq jáne jyryq tańdaı. Qazir tehnıka men tehnologııa damyǵan zaman, dıagnostıka jaqsy júrgiziledi. Osy dertti bala jatyrda jatqan kezde anyqtaý múmkin be?
- Júkti áıelderge ÝZD jasaǵan kezde uryqtaǵy aýrýlar, sonyń ishinde bet-jaq ózgeristeri de anyqtalady. Biz balanyń bet-álpetin 16-20 aptada qarap, dıagnoz qoıa alamyz. Negizi uryqtyń jatyrda qalaı jatqanyna baılanysty kóbi. Keıde uryq betin kórsetpeı, jasyryn ustaıdy. Eskerte ketetin jaıt – bet-jaq pen mı birge jetiledi. Júrek te sol ýaqytta damıdy. Sondyqtan da qoıanjyryq nemese tańdaı jyryǵy bar balalardyń 80%-da ózge qosalqy aýrý bolýy múmkin. Qoıanjyryq kezinde júregi, mıy, ishki qurylysy aýyrýy yqtımal. Sondyqtan da balany otaǵa aldyn ala daıyndaımyz. Taǵy bir aıta ketetin jaıt, bul balalar ımmýn tapshylyǵymen ómirge keledi. Immýnıteti álsiz bolǵan soń túrli juqpaly dertti juqtyryp alý kórsetkishi joǵary. Munyń bári eskeriledi. Bir dıagnoz bolǵanymen birneshe maman jaýapkershiligine alady.
- Bul birlese atqaratyn jumys pa?
- Bala qoıanjyryq bolyp týǵanda jet-jaq hırýrgin, ortodont, neonatologty shaqyrtady. Úsheýmiz qaraımyz. Eger tańdaıy bolmasa, ortodont birden plastına jasaıdy. Arnaıy gıpspen pishinin alyp, tis tehnıgi protez daıyndap beredi. Sol kezde bala eme alady. Eger plastına jasalmasa, sút murynǵa ketedi. Murynnan tynys alý joldaryna túsip, pnevmonııaǵa shaldyǵýy múmkin. Ol óte aýyr dert. Balalardyń aman qalýy ekitalaı. Ortodont jumysy biz izge túsken soń aspıratsııalyq pnevmonııa azaıdy. Sodan keıin eki aı kútip, jaq-bet hırýrgııasyna keledi. Biz analız alyp, otaǵa daıyndaımyz. Eger bala júrek aýrýymen týsa, ota jasaı almaımyz. Bala narkozdy kótere almaıdy. Sondyqtan aldymen júregine operatsııa jasalady. Joǵary eringe ota jasaǵan kezde anestezıologııalyq táýekel joǵary, al hırýrgııalyq táýekel tómen. Munda usaq qan tamyrlary ǵana bar. Qan ketý tek 50 ml bolady. Eger biz aldyn ala durys teksermesek, balany joǵaltyp alamyz. Qoıanjyryq, tańdaı jyryǵy bolyp týǵan balaǵa jylyna 5 plastına jasalady, bári tegin. Bizde 2011 jyly Ortodont ortalyǵy ashyldy. Óıtkeni jaq-bet hırýrgi men ortodont birge jumys isteıdi.
- Kópshilikti «Bul aýrý qaıdan paıda bolady?» degen suraq alańdatatyny anyq. Týa bitti derttiń aldyn alý múmkin be?
- Eger anasynda qandaı da bir dárýmen, mıneral jetispese, bala da durys jetilmeıdi. Koronavırýs ınfektsııasymen aýyrǵan adamdarda qazir D dárýmeni az bolyp tur. Folıı qyshqyly, temir de azdyq etip jatady. Osy vıtamınder turaqty jáne óz mólsherinde bolýy kerek. Eger mólsherinde bolmasa, bala túrli dertke shaldyǵady. Negizi 3 aptadan 12 aptaǵa deıin uryqtyń bet-jaq álpeti túziledi. Sol kezde anasy qandaı da vırýs juqtyrsa, osyndaı dertke shaldyǵýy múmkin. Sonymen birge Aqtóbe – óndiristi aımaq. Óndiris bar jerde ekologııa buzylady. Ekologııa buzylsa, sý durys bolmaıdy, tamaq qunarsyz. Analarymyz durys tamaqtanbasa, rejımin saqtamasa bala densaýlyǵynda aqaý paıda bolýy múmkin. Anasynyń aǵzasynda osyndaı mıkroelementter, dárýmender az bolsa, súıek, tisteri, tisterdiń uryǵy damymaıdy. Qazir D dárýmenine degen kózqarasty ózgertý kerek. Óıtkeni eń mańyzdysy sol. Aqtóbe oblystyq balalar aýrýhanasynyń janynda Aqtóbe perınataldyq ortalyǵy ornalasqan. ÝZD kezinde baladan qoıanjyryq anyqtalsa, gınekolog mamanmen aqyldasa otyryp jumys isteımiz. Endi 12 saǵattan keıin shaqalaqqa ota jasaýdy josparlap jatyrmyz. Qazir daıyndyq júrip jatyr. Lıtsenzııa alsaq mamandarymyz oǵan daıyn.
- Bizde jylyna qansha bala qoıanjyryq bolyp týady?
- Jylyna 800 balanyń birinen anyqtalady. Olardyń 30 paıyzynda týa bitti júrek aýrýy bolady. Arada 5-7 aı ótkende júrektegi sańylaý jabylýy múmkin. Eger bitelmese, aldymen kardıohırýrgtar, keıin biz ota jasaımyz.
- Qoıanjyryq bolyp týǵan balalar qalypty ómir súre ala ma?
- Bul balalardyń 90 paıyzy qalypty ómir súrip, óz qatarymen birge mektepke barady. Tek 10 paıyzy ǵana arnaıy mektepte bilim alýy múmkin. Balalarda erekshe daryn bolady. Olar sýret salady, óleń aıtady, esepke júırik bolyp keledi. Anasy balany ómirge ákelgen kezde «qashan ota jasaımyz, qashan qalypty ómirge keledi» dep suraıdy. Oıynda tek sol bolady. Ata-ana olarǵa ǵana emes, bizge de syn saǵat ekenin uǵynsa deımiz. Men olardy jarty jolda tastamaımyn. Telefon nómirimdi de beremin. Sol kezde ǵana sabyrǵa kelip, tynyshtalady. Ana mundaıda jalǵyz qaldym dep oılaıdy. Keıbiri túsik jasatýdy oılaıdy. Biraq kez kelgeni bul qadamǵa barmaıdy. Mańyzdysy balaǵa kóp ýaqyt bólip, bar nazaryn aýdarýy kerek. Aınalasy da mańyzdy. Keıde ákesi tastap ketedi. Baladaǵy qoıanjyryq tek anaǵa ǵana emes, ákege de baılanysty. Máselen, ýly boıaýdyń ortasynda júrgenderde, sýretshilerde kezdesýi múmkin bul aýrý. Qalǵan 5 paıyzy tuqym qýalaıdy. Bir emes, kóp faktor áser etedi. Hımııalyq, fızıkalyq, bıologııalyq faktor men kúızelisten osyndaı bala týý múmkin. Stress kezinde qan aınalymy nasharlap, sol jerde aýrý túziledi. Muny joqqa shyǵara almaımyz.
- Balaǵa qalaı durys kútim jasaýǵa bolady?
- Qoıanjyryq bolyp týǵan balanyń sóıleýi buzylady. Dybystardy durys aıta almaıdy. Sondyqtan úsh jasynan bastap defektolog-logopedke aparady. Eger bala adamdarmen ashyq sóılespese, nevropatolog, psıholog, psıhıatrǵa jiberemiz. Sonymen birge ýchaskelik dárigerlerde esepte bolady. Tek olar emes, qazir tisi durys shyqpaǵan, tistemi buzylǵan balalar da bar. Eger tistemi durys bolmasa, bala tamaqty tek bir jaǵymen shaınaıdy. Sol kezde býynǵa áser etedi. Balanyń bet-álpeti de ózgeredi. Ásirese úzbeleri qysqa bolsa, segizinshi tisteri shyqpasa solaı bolady. Sondyqtan 13 jastan bastap rentgen jasap, tis jatsa, julyp tastaý kerek. Búkireıip júrse, maıtaban bolsa da osydan bolýy múmkin. Ony eshkim oılamaıdy.
- Siz qaı kezden bastap bet-jaq hırýrgııasyna beıimdeldińiz?
- Men Qaraǵandy oblysy Balqash qalasyndaǵy medıtsınalyq kolledjin bitirdim. Qaraǵandyda stomatologııa fakýlteti ashylyp, sonda bardym. Sol kezde bet-jaq hırýrgııasyna, naqtyraq aıtsaq hırýrg-stomatolog mamanyn stomatologııa fakýltetinde daıarlady. Mamandardy aýrýhana men emhanaǵa dep bóldi. Birinshi kúnnen bastap men aýrýhanany tańdadym. Aýrýhanada aldymen qabyldaý bólimine aldy. Jarty jyldan keıin bólimshe meńgerýshisi ketip, orny bosady. Tálimgerim sol bólimge jiberdi. Ózim alǵashynda barǵym kelmedi. Tálimgerim bolsa balalardyń óte shynshyl, ashyq, aldamaıtynyn aıtyp, meni kóndirdi. Jumys isteı bastaǵannan-aq talap qatty boldy. Tańerteń aýysymdy qabyldaǵanda ózim júrdim. Tipti medbıkelerdiń ýkol jasap, jasamaıtynyn sanap, qaradym. Keıbiri oǵan renjıdi, keıin úırenedi. Sebebi otadan keıin tigis ydyrap, pnevmonııa bolady. Onyń aldyn alý úshin arnaıy ekpe berý kerek. Meniń janymda jumys isteý qıyn, biraq keıin soǵan alǵys aıtady adamdar. Ózim de demalmaımyn, ózge de demalmaıdy. 1984 jyly Qaraǵandy ınstıtýtyn bitirdim, 1987 jyldan bastap ota jasadym.
- Siz 40 jylǵa jýyq ýaqyt boıy qoıanjyryqqa ota jasap kelesiz. Osy ýaqyt aralyǵynda ne ózgerdi?
- Qazir zertteý ádisteri jaqsy. Ota kezinde bári qolyńda bolady. Buryn elektrokardıogramma jasap, analız aldyq. Balany joǵaltqan kezde ǵana qandaı aqaýy bar ekenin bildik. Qazir ólim-jitim azaıdy. Joǵary eringe bir jarym, tańdaıǵa 2 saǵat ishinde ota jasalady. Men mıkroskop qoldanbaımyn, kózildirik te kımeımin.
- Qansha balaǵa ota jasadyńyz?
- Shamamen 2500 balaǵa ota jasadym.
- Osy salaǵa qyzyǵatyn jastar bar ma?
- Qazir óte kóp. Byltyr 10 adam oqýǵa tústi. Jastardyń kóbi shynymen plastıkalyq hırýrg bolǵysy keledi. Biraq bet-jaq hırýrgııasyna shyndap kiriskenderi de bar.