Qoı júni nege kereksiz bolyp qaldy ?
Ol kezde maldyń ózi de, eti men terisi, súti de túgel kádege asyrylatyn. Onyń ishinde qoı ósirýdiń paıdasy zor bolǵan. Kelmeske ketken keshegi keńes zamanynyń ózinde mal terisi men júni, tipti súıegine deıin paıdalanyldy.
Kezdesken jerde «mal-jan aman ba?» dep aldymen maldy aýyzǵa alatyn qazaq úshin osy kúni qoıdyń júni, maldyń terisi múldem qajetsiz zat bolyp qalǵanyna kýá bolyp júrmiz. Osydan on shaqty jyl buryn aýyldaǵy aǵaıyn basylǵan uıyǵyn (pımasyn) kıetin edi. Qazir ony da qoıdy. Bireń sarań adam ǵana dúkennen qytaıdyń daıyn uıyǵyn satyp alady. Osylaısha, bir kezderi tabystyń kózine aınalady degen qoıdyń júni men terisi búginderi eshkimge kereksiz bolyp, qoqysqa tastalýda. Nege ? QazAqparat tilshisi osy saýaldyń jaýap izdegen edi.
Sonaý 90-shy jyldardaǵy baspa-bas aıyrbas beleń alǵan kezde kúrt azaıyp ketken mal basy sońǵy jyldarda aqyryndap ósip keledi. Aýyl turǵyndarynyń kóbi birli-jarym bolsa da qoı-sıyr ustaıdy, malmen aınalysatyn sharýa qojalyqtary jáne iri sharýashylyqtar da bar. Degenmen, qazir jurt maldy tek eti men súti úshin ǵana ustaıdy. Terisi men júni múldem derlik paıdalanylmaıdy. Osy arada mynadaı saýal kókeıge oralady: «aý, kúni malǵa qarap qalǵan ertedegi qazaq qoǵamyn aıtpaı-aq, keshegi keńes dáýirinde de maldyń terisi men júni dalaǵa tastalmaı, paıdaǵa asyrylatyn edi ǵoı, qazir nege ol qajetsiz bolyp qaldy?»
Aqmola oblysyndaǵy mal sharýashylyǵy birshama damyǵan óńirlerdiń biri sanalatyn Ereımentaý aýdanynda qazirgi kúni jeke menshikti qosqanda 45,5 myń bas iri qara, 23,2 myń jylqy jáne 97 myńnan astam qoı bar eken.
Aýdandyq aýyl sharýashylyǵy bóliminiń bas mamany Gúlnar Júnisovanyń aıtýynsha, qoı júni múldem derlik kádege asyrylmaıdy. ıAǵnı, qoı júni túgel qoqysqa laqtyrylyp jatyr. Osy aýdandaǵy jeti júzge tarta qoı ósiretin sharýa qojalyǵynyń basshysy Qosman Áldibekov kereksiz qoı júnin otqa jaǵamyn degendi aıtty. Qorǵaljyn aýdandyq aýyl sharýashylyǵy bóliminiń basshysy Dinmuhamed Baıysov aýyl arasynda qoqysqa tastalǵan mal terilerin jıi kezdestiremin deıdi. Osyndaı jaılardy estigende «qor bolǵan qaıran qoıdyń júni men terisi-aı» dep qynjylasyń.
Oblystyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń aýyl sharýashylyǵy ónimderin óńdeý bóliminiń bastyǵy Bekbolat Elbergenovtyń aıtýynsha, qoı júnin kádege asyratyn oblystaǵy jalǵyz kásiporyn - Kókshetaýdaǵy «Voılochnaıa fabrıka» JShS-i eken. Qysta kıetin áıelder men erlerdiń uıyǵy (pıma) men kıiz úılerdiń kıiz jasaýlary sııaqty ónim shyǵaratyn seriktestiktiń óndiristik qýaty onshalyqty joǵary emes. Munda qazirgi kúni 60 adam eńbek etedi. Negizgi shıkizat - qoı júni. Seriktestik basshysy Otto Landıstiń aıtýynsha, shıkizat turǵyndardan satyp alynady. Kóbinese aqshaǵa emes, óndirilgen ónimge, ıaǵnı uıyq, kıiz úı jasaýlary, basqa da kıizden jasalǵan buıymdardy júnge aıyrbastaıdy.
Shıkizattan esh tapshylyq joq. Óndiris kólemin ulǵaıtýǵa ázirge múmkindik bolmaı tur deıdi seriktestik basshysy qynjylyp. Óıtkeni uıyqty tek soltústik aımaqtardyń turǵyndary, onyń ishinde egde adamdar ǵana paıdalanady. Kásiporyn zaman talabyna saı qysqa qonyshty, rezeńke tabandy túrli formadaǵy uıyqtar shyǵarýda. Dese de, sheteldik sıntetıkalyq buıymdardan jasalǵan aıaq kıimdi artyq sanaıtyn jastar jaǵy uıyqty qajet etpeıtin sekildi.
Qoı júninen jasalatyn, burynǵy qazaqtar, keıinirek keńes zamanyndaǵy aýyl turǵyndary tutynyp kelgen alasha, kilem, tekemet sııaqty buıymdar da búginde qajetsiz bolyp qaldy. Osyǵan oraı, qazaqtardyń arasyndaǵy kıizden jasalatyn qolóner buıymdaryn jasaý óneri de kelmeske ketip barady. «Toǵyz qabat torqadan, toqtyshaqtyń terisi artyq» deıtin, qandaı sýyqta da deneńdi qyz-qyz qaınatyp turatyn teri tondar men kúrtelerdiń sánnen qalǵany qashan. Qazir úlkender de, jastar da, balalar da qytaıdyń pýhovıgin kıedi. Ol arzan, ári jeńil. Al densaýlyqqa qanshalyqty paıdaly - ol jaǵyn oılap bas aýyrtyp jatqan eshkim joq. Tipti, Qurban aıt kezinde qurbandyqqa shalynǵan qoıdyń terilerin qoqystyń arasynan kórgende ishiń aýyrady.
Osylaısha, bir kezderi qyp-qyzyl tabystyń kózi bolǵan biz qoldaǵy bar baǵaly shıkizatymyzdy paıdalana almaı, qoqysqa tastap jatqanymyzda, qoı júni men terisin paıdalanyp, kúrep tabys taýyp jatqan elder de bar. Máselen, Avstralııada qoı basy 50 mıllıonǵa jetipti. Al alaqandaı Anglııada 10 mıllıon qoı baǵylady. Bul elder qoıdyń etin ǵana emes, negizinen júnin paıdalanýdyń arqasynda qyrýar paıda tabýda.
Memleket basshysynyń bıylǵy jylǵy Qazaqstan halqyna arnaǵan Joldaýynda «5 jyl ishinde agroónerkásip keshenindegi eńbek ónimdiligin jáne óńdelgen aýyl sharýashylyǵy óniminiń eksportyn, tıisinshe, kem degende 2,5 esege arttyrýdy tapsyramyn» -dep atqarýshy bıliktiń aldyna naqty tapsyrma qoıǵan bolatyn. Eksportqa shyǵarylatyn óńdelgen aýyl sharýashylyǵy óniminiń kólemin 2,5 esege arttyrý máselesin búginde qoqysqa laqtyrylyp jatqan qoı júni men terisin óńdeý arqyly sheshýge birshama jaǵdaı jasalar edi.
Elimizde jaıylym da, shabyndyq ta jetedi. Qoı, onyń ishinde bııazy júndi qoı tuqymyn myńǵyrtyp ósirip, toqyma mata óndirisin jolǵa qoıýǵa, sol arqyly mol tabys tabýǵa qajetti múmkindiktiń bári bar. Tek osy bir aqsap qalǵan salany kóterýge qarjy qarastyrylyp, jetkilikti kóńil bólinse, toqyrap qalǵan salany damytýǵa da múmkindik ashylar edi.