Kóshbasshy fenomeni

NUR-SULTAN. QazAqparat - Astana kúni merekesimen qatar Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń 80 jyldyq mereıtoıy da taıap keledi. Osyǵan oraı «Egemen Qazaqstan» gazeti elimizdiń qalyptasýy men damýy tarıhyndaǵy Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń róli týraly materıaldar toptamasyna jolashar retinde saıası ǵylymdar doktory, professor M.B.Qasymbekovtiń maqalasyn oqyrman nazaryna usynyp otyr.

* * *

Qazirgi Qazaqstannyń negizin sal­ǵan Elbasy Nursultan Ábishuly Na­zarbaevtyń tulǵasy men biregeı bol­mysyna otandyq ǵalymdar da, she­tel­dik zertteýshiler de áý bastan zor qyzyǵýshylyq tanytyp, aıryqsha kó­ńil aýdaryp kele jatqany málim. Men óz maqalamda osynaý mańyzdy taqy­rypty taǵy da qozǵaı otyryp, Tuńǵysh Prezıdent tulǵasynyń tutas aýqymy men tereńdigine onyń Memleket basshysy retinde qalyptasýyna yqpal etken túrli faktorlardy ózara baılanysta qarastyryp, elimizdiń ıgiligi jolyndaǵy jasampaz qyzmetiniń barysynda jarqyraı kóringen kóshbasshylyq qasıetterine laıyqty taldaý júrgizý arqyly ǵana tolyqqandy baǵa berýge bolatynyn aıryqsha atap ótkim keledi.

Ýaqyt tańdaǵan tulǵa

XX ǵasyrdyń sońynda burynǵy alyp derjavalardyń biri – Keńes Odaǵynyń kúıreýiniń saldaryn uzaqqa sozylatyn alapat apatqa teńeýge bolar edi. Sol kezde burynǵy keńestik respýblıkalar qatarynda Qazaqstan da asa sırek buıyratyn táýelsizdik alý múmkindigine ıe boldy. Búginde alysta qalǵan sonaý 1991 jylǵy oqıǵanyń qýanyshy jaqsylyqqa degen úmitti oıatqanmen, ol aldaǵy bolashaqqa degen senimsizdikpen, keıde tipti úreımen de, túńilý sezimimen de sabaqtasyp jatty. Mundaı taǵdyr synǵa túsken sheshýshi sátte bılik tutqasyndaǵy bilikti basshynyń jeke tulǵasy asa mańyzdy ról atqaratyny anyq.

Tarıhtyń ózi kórsetkendeı, damýdyń túrli kezeńinde qoǵamda qandaı da bir memleket kóshbasshysyna degen zárý­lik paıda bolady. Qazaqstan úshin de sol bir alasapyran oqıǵalardyń al­maǵaıyp aǵymynda ýaqyt tynysyn anyq sezinýge, respýblıkanyń ishin­de jáne syrtynda bolyp jatqan qoǵamdyq-saıası protsesterdiń sıpatyn aıqyn baǵalaýǵa qabileti jetetin jańa tolqynnyń jańa basshysy aýadaı qajet edi. Memleketti qaıta qalpyna keltirý, egemendiktiń mazmunyn baıy­tý, kúrt ózgeristerge ushyraǵan geosaıa­sı jaǵdaıda eldiń laıyqty ornyn aı­qyndaý – osy jáne ózge de asa kúrdeli min­detter aýqymdy strategııalyq oılaý júıesin, danalyq pen salıqalylyqty, sondaı-aq alǵa qoıǵan maqsattarǵa qol jetkizý úshin qajet tabandylyqty talap etti. Ol aınaladaǵy oqıǵalar barysynda ańtarylyp qalatyn nemese qalyptasqan jaǵdaıdyń yǵymen júre beretin, biri kelip, biri ketip jatatyn qatardaǵy ózge kóp saıasatkerden erekshelenip turatyn dara tulǵa bolýǵa tıis.

Nursultan Ábishuly Nazarbaev eldiń jáne halyqtyń aldyndaǵy asa aýyr jaýapkershiliktiń júgin óz moınyna alyp, ulttyń rýhyn oıatý, memlekettilikti jańǵyrtý mıssııasyn tolyq oryndaı alǵan naq sondaı kóshbasshy bola bildi. Bolashaqtyń bulyńǵyrlyǵyna, ekonomıkalyq beıberekettikke qaramastan, áleýmettik daǵdarys týyndatqan úreı men kúdikti seıilte alǵan ol Qazaqstannyń da­mýyn jalpy órkenıet jáne ilgerileý jolyna baǵyttap, qolaısyz oqıǵalar aǵymyn keri qaraı bura aldy. Joǵary strategııalyq mindetter men betburysty kezeńniń sheksiz múmkindigine jáne sol almaǵaıyp kezeńniń sıpatyna saı keletin mundaı jasampazdyqty tek Nursultan Nazarbaev sııaqty tulǵalar ǵana júzege asyra alatyn edi. Bul rette onyń bolmys-bitimi, óristi ónegesi ulaǵatty urpaq úshin ǵasyrlar boıy myzǵymas baǵdar bola bermek. Jymysqylyq pen qýlyq qabattasa júretin álemdik protses­ter barysynda ol Qazaqstannyń beıbit ári qaýipsiz damýy úshin qajetti barlyq jaǵdaıdy jasady, jahandyq saıasattyń tegeýrindi tulǵasy retinde dańq pen qurmetke bólenip, elimizdiń halyqaralyq arenadaǵy bedelin arttyrdy.

Ol memleketimizge basshylyq ja­saǵan otyz jylǵa jýyq ýaqyt qa­jyr­ly eńbek etý, barlyq resýrstar men kúshterdi jumyldyrý kezeńi boldy. Sondaı-aq bul mezgilde tynymsyz izdenister men tyń jetistikterge, eleýli jańalyqtar men serpilisterge jol ashyldy. Bul kezeń búginde qazaqstandyqtar shynaıy maqtan tutatyn tańǵajaıyp tabystar men ǵa­lamat jetistikterdi tartý etken naǵyz «Jasampazdyq dáýirine» aınaldy.

Tereń zııatkerlikpen, asqan eńbeksúı­gishtikpen jáne maqsatkerlikpen ush­tasqan myzǵymas jigerimen, batyl­dy­ǵymen jáne tabandylyǵymen tanylǵan Nursultan Nazarbaev turaqty damýdyń negizin qalap, ondaǵan jyldar boıy jas memleketimizdi aıqyn baǵytqa batyl bas­tap otyrdy.

Nursultan Ábishulynyń saıası kósh­basshylyǵynyń fenomeni onyń kópqyrly qyzmetiniń búkil ón bo­ıyn­da kórinis taýyp, ol táýelsiz Qa­zaqstannyń negizin qalaýshy, dana strateg, uly reformator jáne qazirgi zamannyń kórnekti saıası qaıratkeri retinde ult tarıhyna endi.

Úlken joldyń bastaýynda

Jasampazdyq degenimiz – óziniń kon­tseptýaldy maǵynasyna sáıkes, asqan eńbeksúıgishtikti, tózimdilikti, ýaqytty, basy bútin berilýdi, eń bastysy, búkil jumsalyp jatqan kúsh-jigerińniń túpki maqsatyn túsinýdi ta­lap etetin mashaqaty mol protsess. Bernard Shoýdyń sózimen aıtar bol­saq, «jasampazdyqtyń bas­taýy – maq­satyńdy kózge elestete bilý». Jo­ba­laýshylardyń kinásinen bolǵan qon­dyrǵynyń kináratyn qaıtse de jóndeýge bolar, al saıası qatelikterdiń saldary túzetýge kele qoımaıdy.

Egemendiktiń uzaq jylǵy dástúri qalyptaspaǵan, ekonomıkasy bir­jaqty damyǵan, halqy kópdindi jáne kópetnosty, qoǵamy ıdeıalyq bos keńis­tikten arylmaǵan Qazaqstandy basqarý úshin erekshe saıası sheberlik pen asqan eptilik qajet edi. Kórnekti sheteldik sarapshylar birqatar postkeńestik el­derdiń qalyptasýy jolynda boı kór­setken qandy qaqtyǵystar men azamat soǵystaryn muqııat zerdeleı kelip, bizdiń jas memleketimizdiń keleshegine de kúmánmen qaraǵan-dy.

Alaıda Nursultan Nazarbaevtyń basqarýshylyq daryny, onyń keńes­tik Qazaqstanǵa jetekshilik etken jyl­dardyń ózinde qalyptasqan mem­leketshil ári strategııalyq aýqymda oılaý qabileti, áleýmettik-ekonomıkalyq jáne qoǵamdyq-saıası ahýaldy egjeı-tegjeıli bilýi óreskel qatelikterge jol bermeı, pessımısterdiń jaǵym­syz boljamdarynyń kúlin kókke ushyrdy.

Adamnyń adamdyǵynyń bas­ty ól­shemi eńbek bolyp sanalatyn aýyl­daǵy qarapaıym otbasynan shyqqan ol qajymaı-talmaı jumys istep, aldyna aıqyn maqsat, naqty mindet qoıýǵa beıimdeldi. Týǵan aýylyndaǵy mektepti úzdik bitirgen Nursultan Nazarbaev 1958 jyly komsomoldyq joldamamen Temirtaý qalasyna – Qaraǵandy metallýrgııa zaýytynyń qurylysyna jiberiledi. Ot kóseıtin metallýrg maman­dyǵy onyń erik-jigeri men minezin shyń­­dady, ózgeler arasynda daralanyp turatyn kóshbasshylyq qasıetin ushtaı tústi.

Ol jyldarda stalındik júıeniń ók­temdigi áli tolyq basyla qoımaǵan bolatyn. Biraq aınaladaǵy orta kúrt ózgere bastaǵan: qoǵamdyq jáne mádenı ómir jandanyp, adamzat ǵarysh keńistigine qaraı qaryshty qadam jasady, búkil el boıynsha alyp ónerkásip qurylystary qanat jaıdy. Entýzıazm rýhymen, jarqyn bolashaqqa degen senimnen qanattanǵan sol kezdegi kóptegen jas­­tar sııaqty ol da óz bastamalary ar­qyly árdaıym alda bolýǵa talpynyp, jan-tánimen jańalyqqa, alǵy shepke umtyldy.

Belsendi ári aınalasyndaǵy nárseniń eshqaısysyna beıjaı qaramaıtyn Nursultan Nazarbaev qoǵamdyq ómirdiń qaınaǵan qalyń ortasyna tústi. Ol 1969-1979 jyldary partııa jáne komsomol organdaryndaǵy basshylyq laýazymdarda bola júrip, Qaraǵandy metallýrgııa kombınatynyń, Temirtaý qalasynyń, odan soń búkil Qaraǵandy oblysynyń aýmaǵyndaǵy óndiristiń damýyna, áleýmettik jáne ekonomıkalyq máselelerge qatysty barlyq problemalardy únemi tabysty sheship otyrdy. 1980 jyldardyń orta tusyna qa­raı Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń ónerkásip, kólik jáne baılanys jónindegi hatshysy, keıin Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy bolǵan kezinde ol respýblıkanyń áleýmettik-ekonomıkalyq ómiriniń barlyq máse­lesine jete qanyqty, árbir oblys pen árbir naqty kásiporyndaǵy istiń jaǵ­daıyn jaqsy bildi. Sonymen qatar respýblıkanyń da, tutastaı alǵanda, búkil eldiń de ekonomıkalyq damýynyń ahýalyna jetik boldy. Kópshilik aıtatyn­daı, isker basqarý stıli, naqtylyqqa beıimdiligi jáne problemany sheshý úshin kómektesýge daıar turatyny ony ózgeden ereksheleı tústi.

Onyń kóshbasshylyq qasıetteri ásirese Qazaqstan Kompartııasy Orta­lyq Komıtetiniń birinshi hatshysy, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń tóraǵasy bolyp qyzmet istegen jyldarda aıqyn ańǵaryldy. Nursultan Ábishuly sol 1980 jyldardyń sońy 1990 jyldardyń basynda-aq esimi búkil elge keńinen tanymal, ózin búkil­odaqtyq deńgeıde kórsete alǵan saıası qaıratker tulǵaǵa aınaldy. Eski ólshem men kózqarastan azat, aýqymdy oılaıtyn, ózine senimdi Nursultan Ábishuly qatyp qalǵan ustanymdar men qasań qaǵıdalardy buzyp-jaryp, jańasha paıymdap, jańasha is-áreket jasaı biletin umtylysy arqyly elden erek­shelenip turatyn.

Ózgeriske, jetildirýge, jańa ıdeıalardy baıyptaýǵa talpynys Tuńǵysh Prezıdenttiń belsendi bolmysyna tán qasıetter edi. Sonymen birge ol qo­ǵamdyq múddeniń árdaıym basym turýǵa tıistigin aıqyn sezinip, sol úshin jany aýy­­ra­tyn, ony árdaıym qor­ǵaıtyn. Munyń ústine, sol kezdegi kóp qaıratkerden ereksheligi – joǵary basshylyq aldyna ótkir másele qoıýdan qashpaıtyn ári ýájin batyl aıtyp, óz ustanymyn qorǵaı alatyn.

Máskeýdegiler Nazarbaevtyń osy tabandy qasıetteri, biliktiligi men batyldyǵy týraly burynnan-aq – 1970-jyldardan beri biletin edi, óıtkeni oǵan talaı ret respýblıkanyń óner­kásiptik áleýetin damytý, kópshiliktiń tur­mysy men eńbek etýine durys jaǵdaı jasaý máselelerine joǵary dárejeli partııa qaıratkerleriniń nazaryn aýdarýǵa týra kelgen bolatyn.

Cynı turǵydan oılaı alatyn ol el­degi artta qalǵan basqarý formalary men ádisteriniń ýaqyt talabyna saı emes ekenin sezdi. Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy bola júrip, Nur­sul­tan Ábishuly respýblıkanyń áleý­mettik-ekonomıkalyq damýyndaǵy qaıshylyqtardy baıqap, ony 1986 jylǵy aqpanda Qazaqstan Kompartııasynyń XVI sezinde synǵa alyp, ótkir sóz sóı­ledi. Qatań ákimshilik-ámirshilik júıe jaǵdaıynda ol eski ári qıǵash tártipke qarsy shyǵyp, aqyrynda óziniki durys ekenin dáleldep shyqty.

Máselen, KSRO halyq depýtat­ta­ry­nyń І sezinde ol baıandap bergen respýb­lı­kanyń ekonomıkasy men qoǵamdyq ómi­rin­degi kezek kúttirmeıtin máselelerdi she­shýdiń ıdeıalyq-saıası baǵdarlamasy zor yqy­laspen tyńdalyp, keńinen qoldaý tapty. Sol kezderi Nursultan Nazarbaev Keńes Oda­ǵynyń Premer-Mınıstri laýazymyna laıyq eń bedeldi ári kóregen saıasatkerdiń biri boldy.

Jasampaz jańa memleket

Alaıda taǵdyrdyń uıǵarymy bas­qasha bolyp, oǵan ómirindegi basty mıssııasy – Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti retinde táýelsiz eldi bas­qarý mártebesi buıyrdy. Osy joǵary basqarý organynda onyń Qazaqstan memleketiniń kórnekti basshysy, sáý­letshisi jáne negizin salýshysy retin­degi tańǵalarlyq qýaty men erekshe daryny tolyǵymen jarqyraı kó­rindi.

Nursultan Nazarbaev Qazaqstan Res­pýblıkasynyń táýelsizdigin jarııalaǵan 1991 jylǵy 16 jeltoqsan álemniń saıası kartasynda alǵash ret paıda bolǵan jańa memleket tarıhynyń bastapqy belesi bolatyn. Onyń kúsh-jigeriniń arqasynda Qazaqstan odaqtyń bir kezdegi shetkeri respýblıkasynan Ortalyq Azııa­nyń kóshbasshysy retinde tanylǵan, qarqyndy damyǵan elge aınalatynyn sol kezde eshkim de kóz aldyna elestete almas edi. Jańa memleket qurǵan ol zııatkerlik jáne rýhanı-qaıratkerlik kúsh-qýatyn aıanbaı jumsap, kúndiz-túni eńbek etti, osy oraıda ózine de, úzeńgilesterine de meılinshe qatań talap qoıyp, el ómiriniń barlyq ózekti máselesi boıynsha sheshim qabyldap, tapsyrmalardyń oryndalý barysyn qadaǵalap otyrdy. Qazaqstannyń keıingi zamandaǵy tarıhynda Nursultan Nazarbaevqa deıingi basshylardyń esh­qaı­sysyna osynshama aýqymdy jáne osynshama jaýapkershiligi joǵary isti qolǵa alýǵa týra kelmegen edi. Sebebi, memleketti úlgi boıynsha «qurastyryp ala qoıatyn» eshqandaı daıyn syzbalar nemese jobalar bolǵan joq. Ol bárin tek óziniń túısigine, jınaǵan tájirıbesi men bilimine, uıymdastyrýshylyq qabiletine, pikirlesteri men halyqtyń senimine arqa súıeı otyryp, alǵash ret atqaryp shyqqan edi.

Onyń tikeleı basshylyǵymen Qa­zaq­stan Respýblıkasy óziniń memle­kettik atrıbýttaryna, qazirgi zamanǵy Konstıtýtsııasyna ıe boldy. Kóp elder­de moıyndalǵan bılikti bólý qaǵı­da­ty Tuńǵysh Prezıdenttiń kúsh-jigeri ar­qasynda jańa demokratııalyq mem­le­kettik ınstıtýttardyń ózegine aınaldy.

Elimiz halyqaralyq deńgeıde keń tanymaldyqqa jáne álemniń je­tekshi memleketteri bergen qaýip­sizdik kepil­digine qol jetkizdi, munyń ózi kópjaqty syrtqy saıası ynty­maq­tas­tyqtyń mańyz­dy sharty sanaldy.

Ulttyq valıýta – teńgeniń engizilýi óz qarjy júıemizdi qalyptastyryp, táýelsiz aqsha-nesıe saıasatyn qamtamasyz etýge múmkindik berdi. Keıinge qaldyrýǵa bolmaıtyn shuǵyl sharalar qabyldaýdyń arqasynda ónerkásip kásiporyndarynyń jumysy qalpyna keltirilip, qalalar men aýyldar elektr qýatymen úzdiksiz qamtamasyz etilip, memlekettiń áleý­mettik mindettemeleriniń oryndalýyna jol ashyldy.

Syn-synaqpen betpe-bet

Qazaqstan memlekettiliginiń qa­lyp­­ta­sýyndaǵy syndarly kezeń bol­­­­ǵan alǵashqy onjyldyqta Tuń­ǵysh Prezıdent bastamashylyq etken aýqymdy naryqtyq jáne ınstı­tý­­tsıonaldyq reformalar protsesi bas­taý aldy. Formasy men ózge­ris­te­­ri­niń mazmuny jóninen bul túbirli ózge­risterdiń maqsattylyǵy men júıe­­­­liligi Nursultan Nazarbaevty Ja­­­ponııadaǵy Meıdzı, Túrkııadaǵy Ata­túrik, AQSh-taǵy Rýzvelt, Ger­ma­nııadaǵy Lıýdvıg Erhard, Sın­ga­pýrdegi Lı Kýan ıÝ, Qytaıdaǵy Den Sıaopın sııaqty álemniń kórnekti reformatorlarynyń qataryna qos­ty. Elbasy muryndyq bolǵan ult­tyq jańǵyrtý men evolıýtsııalyq óz­geristerdiń tabysty tájirıbesin she­teldik sarapshylar «Qazaqstan joly», «Qazaqstannyń damý modeli» dep atady.

Reformatorlar árdaıym ýaqyttan ozyp, alda júredi. Sondyqtan olardyń bastamalary kóbine birden uǵynylyp, qabyldana bermeıdi, dereý quptala qoımaıdy, keıde tipti ashyqtan-ashyq qarsylyqqa tap bolady. Nursultan Nazarbaev ta eskilikten arylýdy qalamaıtyn kertartpa kúshterdiń qar­­­sylyǵyn eńserip, aǵysqa qarsy júr­di. Artta qalǵan burynǵy úmitsiz áleýmettik-ekonomıkalyq úlgige qaıtyp oralý múmkin emestigine jáne onyń qaýiptiligine senimdi bolǵandyqtan, bárin túbegeıli qaıta qurýdy jón sanady. Nursultan Nazarbaev jankeshtilikti talap etetin bul iste ózgeshe qabileti men qıyndyqtardyń aldynda bas ımeıtin qaıtpas qaısarlyǵyn kórsetti.

Sonymen qatar ol tıisti algorıtm­ge súıenip, reformalardy dolbarmen emes, júıeli júrgizdi. Memlekettik qurylystyń eń mańyzdy máseleleri jónindegi ádebıetterdi aqtaryp, jańa ilim-bilimdi sanasyna sińirdi. Ol dú­nıe júzine belgili reformatorlar – Sıngapýrdiń burynǵy Premer-Mı­nıstri Lı Kýan ıÝ, Ulybrıtanııanyń burynǵy Premer-Mınıstri Margaret Tetcher, Malaızııanyń Premer-Mınıstri Mahathır Mohamad syndy tulǵalarmen, sondaı-aq batys áleminiń ekonomıka jónindegi kórnekti sarapshylarymen kezdesken sátterinde bul elderde olardyń reformalarynyń qalaı júzege asyrylǵanyna qyzyǵýshylyq tanytyp, sonyń barysynda qandaı syn-qaterler men problemalar aldan shyqqany jáne onyń qalaı eńserilgeni týraly egjeı-tegjeıli surastyryp otyrdy. Shet­elderge saparlar barysynda naryqtyq tetikterdiń qoldanylýyn zerdeledi. Bul kezdesýler oılanyp-tolǵanýǵa, ishteı baılam jasaýǵa septigin tıgizdi, eń bastysy, budan ári qaraı naqty jáne oryndy is-áreketter jasaýǵa baǵyt siltedi.

Nursultan Nazarbaev reformalardy júıeli júrgizýdiń kúrdeli máselelerin sheshý barysynda tek ál-aýqaty joǵary baqýatty qoǵam ǵana demokratııalyq qundylyqtardy tıisinshe qabyldaı alatynyn durys paıymdap, ekonomıkalyq damýǵa basymdyq berý jolyn tańdap aldy. Egemendiktiń alǵashqy qıyn-qystaý jyldarynda halqy áreń kún kórip jatqan Qazaqstan úshin bul birden-bir qolaıly qadam edi. Osylaısha «aldymen – ekonomıka, sodan soń – saıasat» formýlasy eldegi búkil ózgerister pro­tsesiniń qısynyn aıqyndap berdi.

1991 jyly Qazaqstan KSRO-dan keneýi ketken ekonomıkany muraǵa alyp qalǵan bolatyn, elimiz shyn máninde odaqtyq josparly júıeniń shıkizattyq shylaýy sanalatyn edi. Burynǵy keńestik respýblıkalardyń sharýashylyq sa­lasyndaǵy baılanystarynyń byt-shyt bolyp úzilýi myzǵymastaı kórinetin júıeni tereń áleýmettik-ekonomıkalyq daǵdarysqa ákelip tiredi. Tuńǵysh Pre­zıdent batyl, keıde kópke beımálim jáne qatań naryqtyq reformalar jasaýǵa táýekel etti, sebebi tek osylaı ǵana ekonomıkanyń ósimin qamtamasyz etip, qoǵam turaqtylyǵynyń tiregi – ornyqty ortasha tap qalyptastyrýǵa bolatyn edi.

Óziniń halyqqa úndeýlerinde Tuńǵysh Prezıdent myna jaıtty basa aıtatyn: masyldyq pen paternalızmnen arylý kerek, tabysqa jetip, órkendeý úshin bastamashylyq pen jaýapkershilikti óz moınyńa alyp, óz kúshińe senýiń qajet. Ol tolyqqandy naryq qalyptastyrý, jekemenshik ınstıtýtyn qalyptastyrý jáne jurtty kásipkerlikke tartý úshin memleket barlyq jaǵdaıdy jasaıtynyn talmaı aıtýmen boldy. Tuńǵysh Prezıdent qoǵamnyń daǵdarystan shyǵyp, óziniń ekonomıkalyq áleýetin dáleldeýi úshin naryqqa kóshý barysyndaǵy barlyq qıyndyqqa shydaýy qajet ekenin aıtyp, eldi osyǵan shaqyrdy.

Onyń kúshti saıası erik-jigeri men táýekelshildigi, batyldyǵy men ta­bandylyǵy burynǵy shekten tys orta­lyqtanǵan ákimshil-ámirshil ekono­mıkany qazirgi zamanǵy naryqtyq júıege kóshirýdi tarıhı mańyzy ja­ǵy­nan utymdy ári qysqa merzimde júzege asyrýǵa múmkindik berdi. Qazaq­­stan Nursultan Nazarbaevtyń bas­shylyǵymen postkeńestik keńis­tiktegi eń tabysty ári aýqymdy na­ryqtyq reformalardy júzege asyrý isinde kóshbasshyǵa aınaldy.

HH ǵasyrda ımperııalar men odaqtas memleketterdi kúıretken basty sebeptiń biri etnosaralyq qaıshylyqtar edi. Tuńǵysh Prezıdent osy faktordyń erekshe mańyzdylyǵyn eskerip, qazaq­standyqtardyń etnostyq jáne dinı erekshelikterine qaramastan, báriniń quqyqtarynyń teń bolýy memlekettik saıasattyń irgeli qaǵıdatynyń biri eke­nin jarııalady. Bul postýlatty berik ustaný Qazaqstanǵa eń basty nár­seni – beıbitshilikti, tynyshtyqty, saıası turaqtylyqty, etnosaralyq jáne konfessııaaralyq tatýlyqty qam­ta­masyz etýge múmkindik berdi. Osy­laı­sha etnostyq áralýandyq eldiń stra­tegııalyq artyqshylyǵynyń faktoryna aınaldy.

Burynǵy keńestik derjavanyń kúre­sininde qalǵan Qazaqstan Tuńǵysh Pre­zıdenttiń kúsh salýy arqasynda asa kúr­deli kúızelisti jaǵdaıdan jańa sa­pa­da qaıta túlep, ósip-órkendedi. Nursul­tan Nazarbaev atap kórsetkendeı, jańǵyr­tý­dyń bastapqy kezeńinde jan-jaqty daǵdarysty eńserý, ekonomıkany qal­pyna keltirý, jańa saıası júıeni qalyp­tastyrý máseleleri sheshildi.

Damýdyń dańǵyl jolymen

Elimiz úlken joldyń bastaýynda ǵana turǵan bolatyn, Tuńǵysh Prezıdent muny anyq túsindi. Júıeli, aýqymdy oılaıtyn ol árdaıym ýaqyttyń kózge kórinetin kókjıeginiń arǵy jaǵyna úńilýge tyrysty, oqıǵalar men protses­ter barysyn birer jyl erterek, tipti ondaǵan jyldar buryn boljap-bilip otyrýǵa daǵdylandy.

Tuńǵysh Prezıdent memlekettik is­ter, protokoldyq is-sharalar, kezdesýler men issaparlar barysynda damýǵa qatysty máselelerdiń bárin ke­ńinen tal­daýǵa, múmkindikterdi baǵalap, syn-qa­terlerdi saralaýǵa jáne óz eliniń pers­pektıvalaryn aıqyndaýǵa árdaıym ýaqyt bólip otyrdy. Kishi Senekanyń «Qaı aılaqqa baratynyn bilmeıtin keme úshin eshqashan jel ońynan soqpaıdy» degen sózi sol tusta Qazaqstan bastan keship jatqan sáttiń mańyzdylyǵyn aıqyn ańǵartatyn edi. Jahandyq básekelestik naryǵynda eldiń budan bylaıǵy damý vektory ulttyq ekonomıkany jańǵyrtý, yryqtandyrý yńǵaıynda bolýǵa tıis ekeni anyq-ty.

Qazaqstan osy jyldarda Tuń­ǵysh Prezıdenttiń qajyrly zııat­ker­­lik izdenisteriniń arqasynda jos­parlaýdyń uzaq merzimge arnalǵan stra­tegııalarynan bastap, naqty is-áreketterge deıingi ózara úıles bir qu­rylymǵa baılanǵan tutas júıesin qurýǵa qol jetkizdi. Mán-mańyzy batyl baılamǵa negizdelgen «Qazaqstan – 2030» strategııasynda eldiń ǵalamshardaǵy básekege eń qabiletti elý memlekettiń qa­taryna qosylýy baǵdarlandy. Alǵa­shynda kúmánmen qabyldanǵan bul strategııa merziminen buryn oryndaldy. «Qazaqstan barysy sekiris jasady»: ekonomıkanyń turaqty ósimi qamtamasyz etildi, naryq jolyna batyl qadam basqan ekonomıkany jańǵyrtý bas­taldy. Kásipkerlik sala ekonomıkalyq damýdyń sheshýshi faktorynyń birine aınaldy. Azamattardyń áleýmettik turmys deńgeıi ósti, turaqty ortasha tap qalyptasa bastady. Ekonomıkalyq jáne saıası reformalardyń júıeli úı­le­simi azamattyq qoǵam ınstıtýttary – saıası partııalardyń, úkimettik emes uıymdardyń, memlekettik emes BAQ-tyń odan ári damı túsýine yqpal etti.

Elordany Astanaǵa – qazirgi Nur-Sultan qalasyna kóshirý eldiń ózgerýin strategııalyq baǵyt etip us­taǵan betburysty qadam boldy. Jańa ákimshilik jáne saıası ortalyqty tyń­nan salý búkil Qazaqstannyń, eko­­nomıka men qoǵamnyń barlyq sala­­synyń damýyna zor yqpal etken mýltıplıkatıvti nátıje berdi. Refor­malar jedeldedi, memlekettik bılik nyǵaıdy, halyqaralyq yntymaqtastyq jandandy. Ǵasyrlar toǵysyndaǵy asa qysqa merzimde júzege asqan, aýqymy jóninen teńdesi joq, ınnovatsııalyq baǵdary jóninen asa batyl bul megajoba Tuńǵysh Prezıdenttiń Qazaqstan qoǵamyn toptastyrý men biriktirý baǵy­tyndaǵy rýh kóterer qýatty basta­malarynyń biri boldy. Jańa elorda táýelsiz Qazaqstannyń sımvolyna, Tuń­ǵysh Prezıdenttiń strategııalyq kóz­qarasynyń, saıası jigeri men eńbeginiń júzege asýynyń, qazaqstandyqtardyń armanynyń oryndalýy men úmitiniń aqtalýynyń kórinisine aınaldy.

Jańa astanaǵa qarap boı túzegen óńirlik ortalyqtardyń bári jańaryp-jasardy. Ásirese Tuńǵysh Prezıdent Jarlyǵymen 2018 jyly Túrkistan ob­lysynyń ákimshilik ortalyǵy márte­besine ıe bolǵan kóne shahar Túrkistan aıtarlyqtaı úlken ózgeristerdi bastan keshti.

Nursultan Ábishulynyń qaırat­ker­lik qyzmetiniń taǵy bir mańyzdy qyry – táýelsiz Qazaqstannyń basshy kadrlarynyń jańa shoǵyryn qalyp­­tastyrǵany. Osy jyldar ishinde ol Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev bas­taǵan, eldiń Úkimetin, óńirlerin bas­qarǵan, alǵashqy dıplomattarymyz bar kórnekti memleket qaıratkerleri tobyn tárbıelep shyǵarýmen birge eldegi bılik tranzıtiniń konstıtýtsııalyq zańnama aıasynda úılesimdi túrde júzege asyrylýyn qamtamasyz ete aldy.

HHІ ǵasyrdyń ekinshi onjyldyǵy adamzattyń jahandyq transformatsııa dáýirine qadam basýymen este qalmaq. Sonyń barysynda álemde adamdardyń tyǵyz qarym-qatynasyna jáne aqparat almasý jyldamdyǵynyń artýyna baılanysty «tsıfrly órkenıettiń» negizi qalanyp, saıasatta, ekonomıkada, bızneste jáne mádenıette jańasha jaǵdaı qalyptasty. Sonymen qatar álemdik damýdyń proportsııasyndaǵy sáıkessizdik kúsheıdi, damyǵan jáne damýshy memleketter arasyndaǵy resýrstarǵa, teh­no­logııalarǵa qoljetimdiliktiń teńsizdigi artty. Tuńǵysh Prezıdent eldiń jańa syn-qaterlerge beıimdelýine, jahandyq básekege qabilettiligin nyǵaıtýǵa qajet­tiliktiń zor ekenin kóre bilip, «Qazaqstan – 2050» strategııasyna bastamashy boldy.

Qazaqstandy álemniń eń damyǵan otyz eliniń qataryna qosýdy maqsat tutqan bul baǵdarlama arqyly ekonomıkany, saıası jáne qoǵamdyq salalardy baılanystyryp, eldi júıeli jańǵyrtý qolǵa alyndy. Memlekettik apparatty jańǵyrtýǵa, azamattyq jáne quqyqtyq ınstıtýttardyń jumysyn jetildirýge, ekonomıkany odan ári ın­dýstrııalandyrýǵa baǵyttalǵan Instıtý­tsıonaldyq bes reforma men «100 naqty qadam» ult jospary bul protsestiń quramdas bóligine aınaldy. Sonymen bir­ge elde ındýstrııalyq-ınnovatsııa­lyq damý baǵdarlamasyn jalǵastyrý nátı­jesinde myńnan astam jańa óndiris orny qurylyp, ınnovatsııalyq ekonomıka­nyń jańa salalary men segmentteri qa­lyptasty.

Tuńǵysh Prezıdent bastamashylyq etken, ózgeristerdiń qısyndy býynyna aınalǵan saıası reforma tek maqsat qana emes, jedel ózgerip jatqan álemde memlekettiń, bılik ınstıtýttarynyń básekege qabilettiligin arttyrýǵa degen umtylystyń nátıjesi edi. Bul mem­­lekettik basqarý júıesin sýper­prezıdenttik modelden prezıdenttik-parlamenttik úlgige tranzıtteýdiń bas­talǵanyn ańǵartatyn.

Osylaısha ózara baılanysty kontseptýaldy qadamdar arqyly Qazaqstandy ornyqty damýdyń jańa sapaly deńgeıine shyǵarý úshin aýqymdy ınstıtýtsıonaldyq tuǵyrnama qalyptastyryldy. Nursultan Nazarbaev atap ótkenindeı, qazirgi jaǵ­daıda jeke adamnyń ǵana emes, sonymen birge búkil memlekettiń de báse­kege qabilettiliginiń faktory bolyp sanala­tyn adamı kapıtaldyń sapasy, ındıvıdterdiń biliktiligi men mashyǵy bul protseste sheshýshi ról atqarady.

Sonymen birge Nursultan Nazar­baevtyń oıynsha, eldi transformatsııalaý baǵytynda júrip jatqan protseske qoǵamdyq sananyń ózgerisi de ilesip oty­rýǵa tıis-tin. Ol áldeneshe ret atap kórsetkendeı, Qazaqstan jahandanýdyń aǵyny kúshti tasqynynda jutylyp ketpeı, álemdik progress dańǵylymen il­gerileı otyryp, óziniń derbes erek­sheligin saqtaı bilýi kerek edi.

Onyń bul máselege erekshe nazar aýda­rýyn tek syrtqy kýltýrologııalyq faktorlardy eskergendigi dep qana emes, halqy men eliniń bolashaǵy týraly oılaýy jáne óziniń ishki rýhanı ıntentsııasy dep túsindirýge bolady. El basqarǵan jyldarynyń bárinde de ol ózin týǵan tiliniń, halqynyń mádenıeti men tarıhynyń naǵyz patrıoty retinde kórsetti, bul máseleler árdaıym onyń jiti nazarynda boldy. Mundaı sergek kózqaras halyqtyń rýhanı órleý protsesin baıypty ǵylymı jáne ınstıtýtsıonaldy turǵydan negizdeý baǵytyndaǵy júıeli jáne uzaq merzimdi sharalarmen dáıekteldi. Nursultan Nazarbaev «Rýhanı jańǵyrý» jalpyulttyq ıdeologemasynda kórsetken rýhanı murany, ulttyq kodty, urpaqtar sabaqtastyǵyn saqtap qalýdyń mańyzdylyǵy týraly qaǵıdalar elimizdiń jas urpaǵy úshin ulaǵatty úndeýge aınaldy.

Bitimgershilik belesteri

Tuńǵysh Prezıdent táýelsizdik kezeńiniń basynan beri syrtqy saıa­sat salasyna barynsha mán berdi. Qa­zaqstannyń egemendigi men qaýipsizdigin qamtamasyz etken utymdy dıplomatııa eldiń ulttyq múddesin ilgeriletý barysyndaǵy basty tetiktiń biri bol­dy. Qazirgi zamanǵy kóppolıarly álemdik tártiptiń ahýalyn eskere oty­ryp, ol halyqaralyq kezdesýler men baılanystardy jolǵa qoıdy, kóp­vektorly yntymaqtastyq pen pragmatızm qaǵıdattary negizinde syrtqy saıasatymyzdy aıqyndady.

Túrli usynys jasalyp, ýáde beril­ge­nine qaramastan, ol qaýipsizdikti ıadrolyq qarý ıelený jolymen emes, jaýapty memleket qurý arqyly qamtamasyz etýdi jón kórdi. Nursultan Nazarbaev álem­degi eń úlken synaq orny – Semeı ıadrolyq polıgonyn jaýyp, elimizdiń beıbitsúıgish saıasatyn sóz júzinde emes, is júzinde kórsetip, naǵyz tarıhı aktini júzege asyrdy.

Onyń qajyrly eńbeginiń arqasynda qalyptasqan senimdi ınfraqurylymnyń, tyǵyz halyqaralyq yntymaqtastyq pen seriktestiktiń nátıjesinde Qazaqstan eleýli jetistikterge qol jetkizdi. Óziniń barlyq kórshisimen syndarly, senimdi qarym-qatynas ornatty. Qazaqstan óz tarıhynda tuńǵysh ret shekarasyn bar­lyq jaǵynan shegendep, halyqaralyq deńgeıde moıyndaldy. Bul memleket qurý jolyndaǵy aıryqsha mańyzdy beles sanalatyn asa zor jáne sheshýshi jetistik bolatyn.

Tuńǵysh Prezıdenttiń ekijaqty mem­lekettik yntymaqtastyqty, halyq­aralyq is-áreketti jolǵa qoıý men damytý baǵytyndaǵy pragmatıvti qadamy ózara tıimdi kelisimderge qol jetkizilýin jáne ekonomıkaǵa mıllıardtaǵan qarjy kóleminde ınvestıtsııa tartylýyn qam­tamasyz etti.

Nursultan Nazarbaev Eýrazııa ke­ńis­­tigindegi ıntegratsııalyq pro­tses­­­terdiń basty dem berýshisi jáne uıym­­dastyrýshysy boldy. Qur­lyq­taǵy memleketterdiń keń aýqymdaǵy ekonomıkalyq ıntegratsııasy qa­jet ekenine meılinshe senimdilik ta­nyt­­qan ol óz ıdeıasyn júıeli túr­de naq­ty júzege asyrýǵa kiristi. Onyń ınstıtýtsıonaldyq kórinisi – taýar­lardyń, qyzmettiń, kapıtal men ju­­­­­mys kúshiniń erkin qozǵalysyna ar­nalǵan qýatty ıntegratsııalyq bir­les­­tik – Eýrazııa ekonomıkalyq odaǵy boldy.

Nursultan Nazarbaevtyń jahandyq jáne óńirlik qaýipsizdikti qamtamasyz etý salasyndaǵy, sondaı-aq ózara se­nimge negizdelgen, yntymaqtastyq pen seriktestikti nyǵaıtý baǵytyndaǵy jańa halyqaralyq qurylymdar qa­lyp­tas­ty­rýdaǵy ózekti bastamalary eli­mizdiń ha­ly^­­qaralyq arenadaǵy bede­lin ny­ǵaıtty.

Onyń geosaıası protsesterdiń ózara táýeldiligi men baılanystylyǵy týraly tereń paıymdaýy Qazaqstannyń kóptegen syn-qaterler men qaýipterdi aınalyp ótip, teńgerimdi saıası baǵyt ustanyp, tabysty ilgerileýine septigin tıgizdi. Al óńirdegi shıelenister men qaıshylyqtardy sheshý isindegi bel­sendi bitimgershilik kúsh-jigeri búkil halyqaralyq qoǵamdastyqtyń oǵan degen shynaıy qurmeti men senimin oıatty.

* * *

Kóptegen saıasatker men qoǵam qaı­ratkerleriniń moıyndaýynsha, Tuńǵysh Prezıdent – jahandyq aýqymda oılaı biletin, asa tanymal álem­dik deńgeıdegi kóshbasshynyń biri. Beı­bitsúıgish jáne barshaǵa qushaǵy ashyq, jarqyn bo­lashaqqa kóz tikken Qazaqstan – tulǵa retindegi ulylyǵy men tereńdigine ýaqyt pen ómirdiń ózi bıik baǵasyn bergen Tuńǵysh Prezıdenttiń eren eńbeginiń jemisi.

Mahmut Qasymbekov,

Qazaqstan Respýblıkasy Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Keńsesiniń basshysy