Kórshi eldegiler «Qandasym» jobasy aıasynda til úırenedi – Tilderdi oqytý ortalyǵynyń dırektory
– Aqtóbedegi tilderdi oqytý ortalyǵyna kimder keledi? Olar qaı tildi meńgeredi?
– Qazaq tilin úırenemin, oqımyn degen kez kelgen yntaly azamat Aqtóbe oblysynyń tilderdi oqytý ortalyǵyna kelip, tirkelip, memlekettik til jáne basqa til kýrstaryna jazylyp, oqı alady. Tek Aqtóbe qalasynda emes, oblystyń ózge ult ókilderi kóp shoǵyrlanǵan 3 aýdanda da (Hromtaý, Mártók, Qarǵaly) tildik tegin kýrstardy uıymdastyrady. Sonyń ishinde memlekettik til bes deńgeı: qarapaıym, bazalyq, orta, ortadan joǵary, joǵary deńgeıleri boıynsha oqytylady. Ár deńgeı 100 saǵattan, uzaqtyǵy – úsh aı. Ortalyqta 9 bilikti pedagog dáris beredi. Oqytý formaty san túrli, tyńdaýshynyń jaǵdaıyna qaraı uıymdastyrylady. Mysaly, áskerıler, dárigerler, qutqarýshylar, quqyq qorǵaý salasy qyzmetshileri tek jumys oryndarynda bolýy kerek, sondyqtan ol mekemelerge bizdiń oqytýshylar barady. Ortalyqta qazaq tilin onlaın rejıminde de júrgizemiz. Tildik quzyrettiń barlyq túri qamtylyp, tildi meńgerý deńgeı boıynsha oqytýǵa negizdelgen. Osyǵan oraı kórshiles Reseı Federatsııasyndaǵy birqatar óńirden qandastarymyzǵa, til úırenýge nıetti azamattarǵa onlaın rejımde sabaq ótkizemiz. Qorǵan, Orynbor, Orsk, Magnıtogorsk, Chelıabi, Omsk, Máskeý, Samara, Astrahan, Volgograd qalalarynan 60 adam onlaın bilim aldy. Alǵashqy sabaǵymyzdan tyńdaýshylardyń tilge degen qurmeti men úırenýge degen yntasyn baıqadyq. Jylda alys - jaqyn shetelderde memlekettik tildi úırenýge degen qajettilik kún saıyn ulǵaıyp keledi. «Qandasym» oń baǵasyn alǵan, nátıjeli joba boldy. Joba arqyly til úırenýshiler qatarynda túrli mamandyq ıeleri bar.
– «Qandasym» jobasyn olar qaıdan bildi?
– Ortalyqtyń aqparattyq keńistikti ıgerýdegi ashyqtyǵy – memlekettik tildi úırenýge nıetti kez kelgen azamatqa qoljetimdi bolýy. Dálirek aıtsaq, áleýmettik jelilerimizdegi paraqshalarymyzda «Dıstantsıonnoe obýchenıe» bólimine engizilgen til sabaqtary qashyqtan oqý ádisi arqyly tilderdi óz betinshe úırenýge nıetti tulǵa úshin óte qolaıly. Bizdi til-aktobe.kz saıty arqyly tapty. Sheteldegi qandastarmen, sonyń ishinde Orynbor oblysyndaǵy qazaq dıasporasy ókilderimen mádenı-gýmanıtarlyq baılanys jalǵasyp keledi. Sheteldegi qandastarymyzdyń ana tili men qanynda bar ulttyq qundylyqty nasıhattaý maqsatynda qazaq tilinen sabaqtar, qyzyqty trenıngter ótkizip, ádistemelik kómek kórsetip kelemiz.
– Til oqytý kýrsynda qandaı ádis qoldanylady?
– Tyńdaýshylar «Qalaı oqytasyzdar?» dep surap jatady. Tilderdi úıretý úshin oqytýshylar sabaq barysynda til úıretýdiń san túrli ádis-tásilderdi, beıne-aýdıo materıaldardy, tildik platformalar men ınternet resýrstardy paıdalanyp sabaq ótkizedi. Mektepti, joǵary oqý ornyn bitirgen eresekterge erejeni jattatyp, jattyǵý jazǵyzyp oqytý múmkin emes. Beretin bilim qoldanbaly bolýy kerek, tyńdaýshylarǵa turmysta, qyzmette qajetti, qoldana alatyn dúnıeni ǵana berýimiz kerek.
– Salalyq pa sonda?
–Iá, adamnyń qyzmetine, salasyna, kásibine baǵyttap oqytý. Grammatıkany úıip-tógip, erejelerdi jattatý paıda bermeıdi. Mysaly, áskerı qyzmetkerge áskerı termınderdi, sózder men kásibı sóz tirkesterin, qyzmette qoldanatyn sóz oramdaryn ǵana úıretý kerek, sonda ǵana qysqa merzimdi kýrstar nátıjeli bolmaq. Bul – kásibı qazaq tili. Óz jumysyna qatysty mátindi oqyp, tapsyrmany oryndaǵanda, adam til úırenýge qyzyǵady. Ortalyq pedagogtary –- jas mamandar. Zamanaýı tehnologııalardy jaqsy biletin, jańalyqqa qumar oqytýshylar sabaqtaryn túrlendirip, qyzyqty ótkizýge talpynyp júr.
– Sonda biz qazaq tili kýrstaryn aǵylshyn tili kýrstary sııaqty ótkizemiz be?
– Iá, qazaq tilin ekinshi til ádistemesi nemese shetel tili ádistemesimen oqytamyz. Bizdiń kontıngentimiz ártúrli. Bir topta 18-degi jas bala men 50-degi kisi otyrýy múmkin. Budan 10 jyl burynǵy «men qazaq tilin úırener edim, eger durys kitap, baǵdarlama bolsa» degen áńgimeler búginde ózekti emes. Qazir ınternet resýrstarda neshe túrli qyzyqty sabaqtar, trenıngter, beınefılmder men mýltfılmder bar.
– Jetkilikti me?
– Kontent mol, san túrli bolýy kerek. Qazan aıynda ǵana 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan QR Til saıasatyn damytýdyń tujyrymdamasy qabyldandy. Sol tujyrymdamada 2029 jylǵa deıingi kórsetkishter bar. Oblysymyzda qazaq tilinde ortaq tildik orta bar. Adam tildi qajettilik bolǵan jaǵdaıda meńgeredi. Al qajettilikti qyzmetińiz, aınalańyzdaǵy orta týǵyzsa, sabaqta úırengen sózderińizdi turmysta qoldansańyz, til qoldanýshylarymen tildik qarym-qatynasqa tússeńiz, sonda ǵana sóıleısiz. Men pedagog retinde aıtarym, kúndelikti turmysta qazaq tilinde kóp sóıleýge, jazýǵa tyrysyńyz, telefondaǵy qosymshalardy qazaq tiline aýdaryp, jańalyqtardy, áleýmettik jelidegi dúnıelerdi qazaqsha qaraǵan durys. Tildik ortaǵa enip, sóılesý jáne aqparat almasý arqyly tildik kedergilerdi jeńýge bolady.
– Siz aıtqan Mártók, Qarǵaly, Hromtaý sekildi shekaradaǵy aýdandarda suranys bar ma?
– Orys tili basym úsh aýdan men Aqtóbe qalasynda tildik kýrstar uıymdastyrylady. Bıyl 1680 adam qazaq tili, 320 adam aǵylshyn tili kýrstarymen qamtyldy. Tyńdaýshylarymyzdyń kóbi jastar jáne orta jastaǵylar. Olardyń maqsaty – eńbek naryǵynda básekege qabiletti bolý, jáne ol úshin memlekettik tildi bilý mindetti ekenin túsinedi. Al úsh aýdanǵa keler bolsam, kýrstarda jergilikti mamandar, qazaq tili páni muǵalimderi, dáris beredi. Kýrsqa shaqyrý aldyn ala jiberiledi, habarlandyrý jasalady. Aýdan ǵana emes, aýyl turǵyndary da oqýǵa onlaın formatynda qosyla alady.
– Ortalyqqa kóbine ózge ult ókilderi kele me álde ózimizdiń qazaqtar ma?
– Ortalyqqa keletin tyńdaýshylardyń 43%-y ózge ult ókilderi. Kýrsqa jazylýshylardyń barlyǵy derlik kúndelikti turmysta qazaq tilinde erkin sóılegisi, resmı qujattardy jazýdy úırengisi keledi. Bizdiń elimizdiń tarıhy men mádenıetin bilýge qushtar AQSh azamaty da til úırenip júr. Bes jyl burynǵy Aqtóbe men jáne búgingi Aqtóbeniń tildik kelbeti ártúrli, endi 5 jyldan keıin múldem basqasha bolatyna senimdimin.
– Qandaı bolady?
– Árıne, qazaq tili basymdyqta bolady degen úmittemin. Kóp tildi meńgerip, úırengen durys, biraq ana tilin bilý – paryz. Qazir memlekettik basqarý organdaryndaǵy qujat aınalymynyń 99%-y memlekettik tilde, geografııalyq ataýlardyń 96%-y qazaq tilinde. Bir nárse aqıqat – barlyq salada qazaq tilin daý-damaıǵa aınaldyrmaı, tildik kemsitýshilikke jol bermeı, damyta berý kerek.
– Salada qandaıda bir túıtkildi másele bar ma?
– Qazaq tilin nashar biletin qyzmetkerlerge mekeme basshylary jaǵdaı jasasa deımiz. Mekemelerinde kýrs ashýǵa ótinish berse, mindetti túrde uıymdastyrylady, tek ynta bolsa bolǵany. Mekemelerden kóp suranys túsedi. Shekara beketi, áýejaı, poshta, sulýlyq salony t.b. halyqqa qyzmet kórsetý salalaryn qamtýǵa tyrysamyz, sebebi kelgen klıenttiń ótinishin túsiný, oǵan sapaly qyzmet kórsetý óte mańyzdy. Memlekettik tildiń qoldanylý aıasyn keńeıtý maqsatynda bıyl osyndaı 100-den astam shara uıymdastyryldy. Olar: muǵalimderge arnalǵan biliktilikti arttyrý sharalary, tildik sheberlik saǵattary, ashyq dıktanttar, latyn grafıkasyn nasıhattaý jáne t.b. sharalar.
– Áńgimeńizge raqmet!