Koronavırýstan saqtanýdyń oqshaýlaný men tazalyqtan basqa joly joq - Búrkitqan Aqbaıuly

NUR-SULTAN. QazAqparat – Kúlli álemniń kún tártibinde bir ǵana másele tur, bul - koronavırýs ınfektsııasymen kúres. Álbette, osy kúrestiń jaqsylyqpen aıaqtalatynyna úmit zor. Degenmen, bul kúresten kimniń qalaı zardap shegetini týraly boljaýǵa áli de erterek. Oqyrmandar nazaryna Nazarbaev ýnıversıteti «Medıtsına fakýltetiniń» ǵylymı qyzmetkeri, Frantsııada Paris-Saclay ýnıversıteti bıo-medıtsına ǵylymdarynyń doktoranty Búrkitqan Aqbaıulymen bolǵan álemdi jaýlaǵan indetke baılanysty suhbatty usynamyz.

- Búrkitqan Aqbaıuly, medıtsına salasynda biraz jyldardan beri ǵylymı jumystarmen aınalysyp júrsiz. Qazir naqty qandaı baǵytta zerttep júrsiz?

- Men búgingi tańda Frantsııanyń Paris-Saclay ýnıversıtetindemin. Negizgi taqyrybym – VICh vırýsy men B-tıipti jasýsha lımfomasynyń baılanysyn zertteý. Jalpy vırýs taqyryby meniń kóp jyldardan bergi izdenistegi jumysym.

- Oqyrmandarmyzǵa koronavırýs ataýyna ǵylymı túsinik bere ketseńiz?

- Kádimgi tumaýdan bastap 2003 jyly Qytaıda paıda bolǵan SARS jáne 2013 jyly Saýd Arabııasynda paıda bolǵan MERS aýrýlaryn týdyratyn vırýstar toby koronavırýs dep atalady. Qazirgi tańda Covid-19 aýrýyn týdyratyn SARS-CoV-2 vırýsy da osy toptaǵy vırýs. Sol sebepti halyq arasynda koronavırýs degen atpen taralyp ketken. Ǵylymı tilde SARS-CoV-2 vırýsy dep atalady, sebebi atalmysh vırýstyń genetıkalyq qurylymy 2003 jylǵy SARS vırýsymen 90 paıyz uqsas.

- SARS-CoV-2 vırýsy qaıdan paıda bolǵan?

- Koronavırýs janýarlar denesinde saqtalady nemese janýarlardan janýarlarǵa taralady, alaıda olardyń keıbireýi janýarlardan adamǵa taralý qabiletine ıe. SARS-CoV-2 vırýsynyń naqty qandaı janýardan taralǵany týraly naqty málimet áli belgisiz. Alaıda zertteýshilerdiń kópshiliginde jarqanattan taralǵan bolýy múmkin degen boljam bar.

- SARS-Cov2 vırýsy qalaı taraldy?

- Vırýs taralýynyń birneshe joly bar. Birinshi, vırýs juqtyrǵan adam jótelgende nemese túshkirgende aýyz qýysynan bólinip shyqqan suıyq túıirshikter arqyly taralady. Sebebi juqtyrǵan naýqastyń aýyz qýysyndaǵy silekeı nemese basqa jabysqaq suıyqtyqtarda vırýs bolady. Eger siz vırýs juqtyrǵan naýqas jótelgen nemese túshkirgen sátte ol adamnyń janynda bolsańyz, suıyq tamshylary aýyz jáne muryn qýysy arqyly sizdiń aǵyzańyzǵa vırýsty alyp kiredi. Sondyqtan mamandar adamdar arasynda bir metr aralyqty saqtaýdy usynyp otyr. Ekinshi taralý joly – juqtyrǵan naýqaspen qol alysyp nemese juqtyrǵan naýqastyń ustaǵan zattaryn qolyńyzben ustap, odan soń aýyzyńyzdy, murynyńyzdy nemese kózińizdi ustasańyz, qol terisine jabysqan vırýs osy oryndardaǵy suıyqtyq arqyly aǵzańyzǵa taralady.

- Vırýs ishki organdarǵa da óte ala ma? Sonda ótý joly qalaı?

- Ol úshin eń áýeli vırýstyń bıologııalyq qurylysyna qarap kóreıik. Vırýs tórt negizgi aqýyzdan quralǵan. Olar – vırýstyń eń syrtqy betinde ornalasqan búrshik aqýyzdar, vırýstyń syrtqy betin qorǵap turatyn qabyqsha aqýyzdar, vırýs qabyqshasynyń syrtqy qabatyn quraıtyn membranalyq aqýyzdar jáne vırýstyń genetıkalyq materıalyn qorshap turatyn ıadrolyq qabyqsha aqýyzdar. Ǵylymı zertteý nátıjelerine negizdelgende búrshik aqýyzdar ókpe, ishek jáne qan tamyrlardaǵy retseptorlarǵa (qabyldaýshy aqýyzdar) baılanady da, jasýshalardyń membranalaryn buzyp kiredi. Jasýsha ishine kirgennen keıin vırýs jasýshanyń energııa qabyldaý, qorek alý jáne kóbeıý sııaqty túrli mehanızmderin óz paıdasy úshin qoldanyp neshe myń ese kóbeıip alady da jasýshany óltirip kelesi jasýshalarǵa shabýylǵa ótedi. Mine osylaı adam aǵzasyndaǵy barlyq organdarǵa jyldam tarap ketedi.

- Bul vırýsqa qarsy vaktsına daıyndaýda álemdik zertteý uıymdarynda qandaı jańalyq bar?

- Qazirgi tańda bul vırýsqa qarsy naqty bir em tabylǵan joq. Degenmen álemniń ár elinde 30-dan astam bıotehnologııalyq kompanııa jáne ǵylymı zertteý oryny osy vırýsqa qarsy vaktsına tabý jolynda kúres jasap jatyr. Solardyń ishinde burynǵy SARS jáne MERS vırýstaryna qarsy vaktsına tapqan AQSh-tyń Moderna jáne Novavax sııaqty kompanııalary kósh bastap tur. Olar burynǵy tájirıbelerge negizdelip az ýaqyt ishinde Sars-CoV-2-ge qarsy vaktsına jasap shyǵamyz dep otyr, Sebebi joǵaryda aıtylǵandaı Sars-CoV-2 vırýsynyń genetıkalyq qurylymy SARS vırýsymen 90 paıyz uqsas. Degenmen shyn máninde vaktsına jasaýǵa óte kóp ýaqyt ketedi. Alaıda zertteýshi toptar men kompanııalar qazirgideı şuǵyl jaǵdaıda vaktsına jasaýdyń jyldamdyǵyn barynsha arttyryp bir nemese bir jarym jyl ishinde vaktsına taýyp shyǵý úshin kúsh salyp jatyr.

- Vaktsına qalaı jasalady?

- Vaktsına jasaýdyń birneshe negizdik strategııalary bar. Birinshiden, vırýsty álsiretý. Ádette vırýs adam aǵzasynda neshe myń ese jyldamdyqpen kóbeıedi de aýrý týdyrady. Túrli tehnıkalardy qoldaný arqyly zerthanada vırýstyń kóbeıý qabiletin 20 esege nemese odan da az deńgeıge tómendetedi, bul deńgeıde vırýs aýrý týdyrý qabiletinen aırylady, biraq adam aǵzasynyń tabıǵı ımmýndyq qorǵanysyn oıatýǵa jetkilikti bolady. Álsiregen vırýstar adam aǵzasyna túskennen keıin, aǵzada vırýsqa qarsy antıdeneler paıda bolady da bolashaqta vırýs juqtyrý jaǵdaıy bolsa ımmýndyq júıe ony qurtyp jiberedi.

Ekinshiden, vırýsty óltirý. Túrli joldarmen vırýsty óltirip ony aǵzaǵa quıady, ımmýndyq júıe ony bógde zat retinde tanıdy da ımmýndyq qorǵanys qalyptasady.

Úshinshi bir joly - vırýstyń belgili bir aqýyzyn paıdalaný. Kóp jaǵdaıda vırýstyń syrtqy betinde ornalasqan aqýyzdardy bólip alyp ony adam aǵzasyna quıý arqyly tabıǵı ımmýndyq júıeni oıatady.

Bul úsh túrli ádis te dástúrli vaktsına jasaý tenhologııasy. Qazirgi tańda jańa tehnologııalardy qoldaný arqyly Sars-CoV-2-ge qarsy vaktsına jasaý jumysy júrgizilip jatyr. Onda tutas vırýs nemese onyń aqýyzyn qoldanýdyń ornyna vırýstyń genetıkalyq materıaldaryn qoldaný qarastyrylady. Mysaly, Moderna jáne CureVac sııaqty kompanııalar vırýstyń aqparattyq rıbonýkleın qyshqylyn (aRNQ) qoldaný arqyly Sars-CoV-2-ge qarsy vaktsına jasap jatyr. Moderna kompanııasynyń mRNA-1273 atty vaktsınasy kóktemniń sońynda klınıkalyq synaqtyń ekinshi kezeńine ótedi dep kútilýde.

- Klınıkalyq synaq degen ne?

- Adamzat aýrýyna qoldaný úshin jasalatyn dárilik ónimderdiń jasalýyna shamamen on jyl ýaqyt ketedi. Jalpy barysyn alyp aıtsaq, eń áýeli ǵalymdar dárilik ónimdi zerthanada jasýsha jáne janýarlarǵa qoldaný arqyly synaqtan ótkizedi. Zerthanalyq synaqqa shamamen 3-ten 6 jylǵa deıin merzim ketedi. Kez kelgen dárilik ónim adamǵa qoldanýdan buryn klınıkalyq synaqtan ótýi kerek. Sol sebepti zerthanalyq synaqta jaqsy nátıje kórsetken dáriler klınıkalyq synaqqa jiberiledi. Klınıkalyq synaq 3 kezeńnen turady: klınıkalyq synaqtyń birinshi kezeńi, ekinshi jáne úshinshi kezeńi.

Klınıkalyq synaqtyń birinshi kezeńi dárilik ónimniń qaýipsizdigin baqylaýdy maqsat etedi. Adamǵa synaq osy kezeńnen bastalady. Bul kezeńde shamamen 20-80 saý adamǵa synaq jasalady. Synaq merzimi birneshe aıǵa jalǵasady. Bul kezeńde dáriniń ónimdiligin emes tek qaýipsizdigine basa mán beriledi. Dárilik ónimniń shamamen 70% ǵana ekinshi klınıkalyq synaq kezeńine óte alady. Mysaly zerthanadan 10 dári sátti nátıje kórsetip klınıkalyq synaqtyń birinshi kezeńinen ótse, onyń ishinde 7 dári klınıkalyq synaqtyń ekinshi kezeńine sátti túrde óte alýy múmkin.

Klınıkalyq synaqtyń ekinshi kezeńinde dáriniń ónimdiligin baqylaýdy maqsat etedi. Sonymen qatar kaýipsizdigi de jalǵasty túrde baqylaýda bolady. Bul kezeńde synaq 100-300 aýrý adamǵa jasalady. Synaq merzimi birneshe aıdan 2 jylǵa deıin jalǵasady. Synaq jasalǵan dárilerdiń shamamen 30%-y ǵana klınıkalyq synaqtyń úshinshi kezeńine óte alýy múmkin. Joǵarydaǵy mysalymyzdy jalǵastyrsaq, synaqtyń ekinshi kezeńine ótken 7 dáriniń 2-i ǵana klınıkalyq synaqtyń úshinshi kezeńine óte alady.

Klınıkalyq synaqtyń úshinshi kezeńi dáriniń qaýipsizdigimen ónimdiligin turaqtandyratyn sońǵy kezeń. Bul kezeńde 1 000 – 3 000 naýqasqa synaq jasalady. Dáriniń qaýipsizdigi men ónimdiligin baqylap, eger basqa da uqsas túrdegi qoldanystaǵy dáriler bolsa, solarmen salystyrylady.

Dári barlyq synaq kezeńderinen sátti ótkennen keıin, farmatsevtıkalyq kompanııalar tıisti organdarǵa jańa dári týraly ótinish jasaıdy, ondaı organdar barlyq synaq nátıjelerin qarap shyǵyp kompanııalarǵa ruqsat beredi, osylaısha jańa dári satylymǵa shyǵady.

- Bul indenttiń el tańdamaıtynyn, ult tańdamaıtynyn bildik. Dese de adamnyń genine baılanysty, qarsylyq qýatyna baılanysty vırýstyń shabýyldaý qýatynyń álsireýi múmkin be? Osy oraıda halqymyzǵa bul indetten saqtanýdyń ózgeshe joldary bolsa aıta ketseńiz?

- Adamnyń dene qýaty qanshalyqty myqty bolsa, bul vırýstyń juǵý múmkindigi sonsha tómen. Sondyqtan bul aýrýdan qaza tapqandardyń basym kópshiligi jasy úlken adamdar bolyp otyr. Al vırýstan saqtanýdyń birden bir ónimdi ádisi - karantın rejimin saqtaý, tazalyqqa erekshe kóńil bólý. Mindetti túrde qolyńyzdy jıi jýý kereksiz! Ózińiz aıtqandaı bul aýrý ultty alalamaıdy, sondyqtan da, odan saqtanýdyń ózgeshe joly joq. Álemdik tájirıbege súıene otyryp saqtaný jáne DDU-nyń nusqaýlaryna saı sharalar qoldaný kerek.