Koronavırýsqa qarsy vaktsına: Qazaqstan ǵalymdarynyń alǵashqy nátıjeleri qandaı
- Lespek Bekbolatuly, búginde CoviD-19 indetine qarsy preparattar ázirleý ózekti ekeni belgili. Koronavırýsqa qarsy vaktsınany ázirleý qazir qandaı kezeńde tur?
- Bizdiń elde CoviD-19 atty koronavırýs aýrýy alǵash 13 naýryzda tirkeldi. Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń dúnıejúzilik pandemııa jarııalaýyna baılanysty Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev osy indetke qarsy vaktsına daıarlaýdy elimizdiń vırýsologııa salasynda arnaıy mamandandyrylǵan ǵylymı qaýymdastyǵyna Bilim jáne ǵylym mınıstrligi arqyly tapsyrdy. Bilim jáne ǵylym mınıstrligi tańdaı kele, vaktsına jasaýdy 16 naýryzdaǵy haty arqyly úlken eki mekemege baǵyttady, olardyń bireýi bizdiń ınstıtýt bolsa (Bıologııalyq qaýipsizdik problemalarynyń ǵylymı-zertteý ınstıtýty), ekinshisi – Ulttyq bıotehnologııa ortalyǵy. Tapsyrys berilgen kúnnen bastap atalǵan eki ǵylymı ortalyqtyń mamandary arnaıy ǵylymı-zertteý baǵdarlamasyn daıarlap, 23 naýryzdan bastap zertteý jumystaryn bastap ketti.
Qoıylǵan suraqqa saı aıtar bolsam, ótken 3 aptanyń ishinde bizdiń mekemede aýrýdyń qozdyrýshy «SARS-CoV-2» atty vırýsyn zararlanǵan adamdardyń aǵzalarynan arnaıy jasýshalardy bólip alyp, zerthana jaǵdaıynda onyń bıologııalyq qasıetteri men genomdyq qurylymdary anyqtalyp jatyr.
Tapsyrma berilgen eki ǵylymı-zertteý mekemesi Memleketik baǵdarlama boıynsha 3 vektorlyq jáne 1 sýbbirliktik nemese aqýyzdyq vaktsına daıarlaıdy. Bizdiń mekeme sonyń ishindegi 2 vektorlyq jáne 1 aqýyzdyq vaktsına qurastyrady. Atalǵan vaktsınalardyń barlyǵy - genetıkalyq ınjenerlik ádistermen jasalatyn qurylymdar. Qazirgi kezde bizdiń ǵalymdar vaktsınanyń tasymaldaýshy negizi bolyp keletin «vektorlardy» daıarlap, olardy kóbeıtýshi bıologııalyq sýbstrattarǵa beıimdep jatyr. Eger kezeńmen sanasaq, vaktsına ázirleý óziniń alǵashqy satysynda dep esepteýge bolady. Árıne, ár vaktsınany daıarlaýdyń óz tehnologııasy bolady jáne ol tehnologııalardyń daıarlaıtyn vaktsınanyń túrine baılanysty kezeńderiniń ýaqyty ártúrli bolady.
- Vaktsınany ázirleýge qansha adam jumyldyryldy?
- Joǵaryda aıtylǵandaı, atalǵan vaktsınalardy daıarlaý 2 mekemeniń ǵalymdarynyń kúshimen qurastyrylady. Qaı aýrýǵa bolmasyn vaktsına daıarlaý - kúrdeli ári jaýapkershiligi joǵary protsess. Daıarlanatyn vaktsına túbinde adamǵa egiledi, sondyqtan onyń árbir qyryna muqııat kóńil bólip, qoldanǵan jaǵdaıda onyń zalalsyz bolýyn jáne aýrýǵa qarsy myqty ımmýnıtet týdyrýyn qamtamasyz etý kerek. Vaktsına daıarlaý - kópqyrly, keshendi ádistemelerdi qoldanýdy talap etetin ǵylymı-izdenistik jumys. Soǵan oraı tapsyrys alǵan eki mekeme ózderiniń eń tańdaýly, joǵary dárejeli ǵalym mamandaryn osy tapsyrmany oryndaýǵa jumyldyryp otyr. Іzdenis, zertteý, qurastyrý, synaý jumystary eki ınstıtýttyń birneshe zerthanasynyń kólemin qamtıdy. Bul vaktsınalardy daıarlaýda bizdiń ınstıtýtymyzdyń shamamen 80 paıyz ǵalymdary óz úlesin qosady.
- Qazir qandaı nátıjeler týraly aıta alasyz? Vaktsına daıyn bolýy úshin shamamen qansha ýaqyt kerek?
- Qazirgi kezde aýrý adamdardyń bıologııalyq synamalarynan reprodýktıvti vırýs maımyl aǵzasynan alynǵan arnaıy jasýsha ósindisinde bólinip alyndy jáne ol qozdyrýshynyń bıologııalyq, genetıkalyq qasıetteri zerttelý ústinde. Vaktsına daıarlaýǵa arqaý bolatyn vektorlar tańdap alynyp, olardy jasýsha ósindilerinde kóbeıýge beıimdeý júrgizilip jatyr.
Kelesi zertteý satysynda vektorlardyń gendik quramyna SARS-CoV-2 bólip alynǵan aýrý týdyrǵysh vırýstyń aldyn ala saraptalǵan, ımmýnıtet týdyrǵysh arnaıy genderi engiziledi. Bul jumys qaterli vırýstyń ımmýnıtetti qozdyratyn aqýyzdaryn týyndatatyn genderin anyqtap, bólip alǵannan keıin júrgiziledi.
Atap aıtqanda, vaktsınalar birneshe topqa bólinedi jáne ár vaktsınanyń daıarlaý júıesin (tehnologııasyn) qurastyrý, sondaı-aq sol júıemen daıarlaý ár túrli ýaqyt alady. Mysaly, tiri vaktsınanyń daıarlaý júıesin qurastyrý úshin birneshe jyl ýaqyt kerek, al «óltirilgen» nemese ınaktıvtelgen vaktsına túriniń daıarlaý júıesin anyqtaý birneshe aıdy ǵana qajet etedi. Qazirgi tańdaǵy genetıkalyq ınjenerlik vaktsınalardy (vektorlyq, aqýyzdyq, genomdyq) qurastyrý úshin, ıaǵnı qajetti quramalary men tehnıkalyq jabdyqtary daıar bolǵan jaǵdaıda, birneshe aıdyń ózi jetkilikti. Biraq, kúndelikti zertteý turǵysynda, barlyǵy oıdaǵydaı nemese josparlaǵandaı bola bermeıdi. Bul jumystarda durys nátıjege jetý - izdenýshi ǵalymnyń, onyń kómekshi, qoldaýshy áriptesteriniń iskerlikteri men bilim-tájirıbelerine baılanysty.
- Vaktsına daıyn bolsa, synaq júrgizý merzimi qansha ýaqytqa sozylady, ıaǵnı adamdarǵa ony egý sharalary qashan bastalýy múmkin?
- Daıyn bolǵan vaktsına kúndelikti ómirge ený úshin birneshe satydan turatyn synaqtardan ótýi qajet. Ol talap, ereje - Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń qaǵıdasy. Vaktsına aldymen zerthanada zerthanalyq janýarlardy qamtı otyryp tekseriledi. Tekseristiń barlyǵynda aldyńǵy jolda vaktsınanyń zalalsyzdyǵyna asa qatty nazar aýdarylady. Ekinshi rette onyń aýrýǵa qarsy týyndatatyn ımmýndyq qorǵaý qabiletine kóńil bólinedi. Árıne, bul dári-dármektiń negizgi qasıeti. Sondyqtan vaktsınany jaryqqa shyǵarý múmkindigi osy negizgi qasıetiniń basym bolýyna baılanysty.
Zerthanalyq synaqtan ótken vaktsına «klınıkaǵa deıingi» dep atalatyn tekseriske túsedi. Bul synaqta zerthanalyq jándikter, janýarlar, onyń ishinde maımyldar qamtylady. Uıymdastyrý máseleleri kedergisiz bolsa, bul synaq 2-3 aı ýaqyt alady.
Osy satydan ótken vaktsına «klınıkalyq» dep atalatyn negizgi synaqqa túsedi. Bul synaq túriniń ózi birneshe deńgeıden (birinshiden tórtinshige deıin) turady da, eriktilerge synaq ótkiziledi. Ár deńgeıdiń ereksheligi - vaktsına tekserisine qatysatyn adam sanyna qatysty. Bul satynyń merzimi de uıymdastyrý, qajetti quqyqtyq mekemelerden kelisim alý jumystarynyń shapshańdyǵyna baılanysty. Satynyń ár deńgeıi 2-3 aı ýaqytty qajet etedi. Tótenshe jaǵdaıda, qazirgi myna pandemııany osy tótenshe jaǵdaıǵa jatqyzýǵa bolady dep sanaımyn, arnaıy quzyrly organdar klınıkalyq synaqtardyń deńgeılerin qysqartyp, vaktsınany jappaı qoldanysqa engizýine bolady.
- Osy baǵytta vaktsına ázirleý sharalarynda ǵalymdarǵa jaǵdaı jasalǵan ba? Ǵalymdar qajetti qural-jabdyqtarmen qanshalyqty qamtamasyz etilgen?
- Negizinde, Bıologııalyq qaýipsizdik problemalarynyń ǵylymı-zertteý ınstıtýty úlken eldi mekenderden alys ornalasqan. Sondyqtan mekemede asa qaýipti aýrý qozdyrýshylarymen júrgiziletin jumystardyń zııandyǵyn aldyn alý jeńil bolady jáne qorshaǵan ortaǵa qaýpi joq. Ǵalymdardyń tıimdi jumys atqarýlaryna barlyq múmkindik bar. Elimizdegi vırýsologııa salasyndaǵy barlyq bilikti mamandar jáne Reseıdegi keıbir ataqty ǵalymdar - osy mekemeniń túlekteri.
Mekeme qyzmetkerleri qala tıpti eldi mekende kópqabatty úılerde turady. Instıtýttyń óz emhanasy, jastarǵa arnalǵan jataqhanasy bar. Instıtýttyń sporttyq oıyn-saýyq ótkizetin, arnaıy fýtbol, voleıbol oınaıtyn alańy bar.
Zerthanalar barlyq qajetti tehnıkalyq jabdyqtarmen, qural-saımandarmen qamtamasyz etilgen. Árıne, zerthanalyq jabdyqtardyń eskirgenderi de az emes. Olardy jańalaý úshin bıyl memleketimiz birshama qarajat bólip otyr.
Koronavırýs qozdyrýshysymen zertteý jumystary qaýipsizdik erejelerin saqtaýǵa arnalǵan bıologııalyq qaýipsizdigi 3-shi deńgeıdi quraıtyn arnaıy zerthanada júrgiziledi. Zertteýshilerdiń densaýlyǵyna zııan keltirmes úshin, olar qorǵanys kıimderi men arnaıy qural-jabdyqtardy paıdalanady.
-Lespek Bekbolatuly, ýaqyt taýyp suhbat bergenińiz úshin kóp raqmet!