Koronavırýs pen tumaý: qalaı qaýiptiń aldyn alýǵa bolady
- Almatyda tumaý maýsymy qashan bastalady? Qala turǵyndaryna bul ınfektsııadan qalaı qorǵanýǵa bolady?
- Tumaý maýsymy qazannyń 30-nan keıin bastalady. Vırýstyq aýrýlardan qorǵanýdyń basty quraly – ekpe. Ekinshiden, qolyńyzdy únemi jýýyńyz kerek. Qoldyń tazalyǵy kóptegen ınfektsııalardyń, sonyń ishinde tumaýdyń aldyn alýǵa kómektesedi. Qoldyń gıgıenasyn saqtaý sizdiń densaýlyǵyńyzdy jáne otbasy múshelerińizdi qorǵaýdyń qarapaıym tásili. Qolyńyzdy únemi taza, aǵyn sýmen jáne sabynmen jýyńyz jáne bir rettik qaǵaz súlgimen muqııat qurǵatyńyz. Eger sabyn men sý qolyńyzda bolmasa, alkogolge negizdelgen qolmen tazartqyshty qoldanýǵa bolady. Esińizde bolsyn: qoldy durys jýý kem degende 15-20 sekýndty alady. Úshinshiden, kózge, murynǵa jáne aýyzǵa tıgizbeýge tyrysyńyz. Kóz, muryn jáne aýyz - tumaý vırýsynyń aǵzaǵa enýiniń eń yqtımal joldary. Biz qalasaq ta, qalamasaq ta tynys alatyn aýada tumaý qozdyrǵyshtarynyń bolatyny zańdy. Biraq qolymyzdy betke tıgizbeý arqyly aýrý qaýpin azaıta alamyz. Eger tipti qajet bolsa, kózdi, muryndy nemese aýyzdy sabynmen jýǵannan keıin taza shúberekpen nemese qolmen ustańyz.
- Qaýip tobyna jatatyn balalarǵa, egde kisilerge saqtyq sharalary qandaı bolmaq?
- Aýrý adamdarmen tyǵyz baılanysta bolýdan aýlaq bolý kerek. Tumaý - juqpaly aýrý. Ol qoǵamdyq kólikter, bilim berý mekemeleri, qarttar úıi, kópshilik is-sharalar sııaqty adamdar kóp jınalatyn jerlerde ońaı taralady. Tumaýmen aýyratyn adam túshkirgende nemese jótelgende vırýsy bar mıkroskopııalyq bólshekter bir metrge deıin ushyp ketedi de, mańyndaǵy aýany jutqandarǵa juqtyrady. Eger siz ózińizdi nashar sezinseńiz, úıde otyryńyz. Eger siz tumaýmen aýyrsańyz, aınalańyzdaǵylardyń densaýlyǵyna zııan tıgizesiz. Qarttar men egde kisilerden bólek qaterli isik, júrek aýrýy nemese AQTQ sııaqty sozylmaly aýrýlary bar adamdarǵa erekshe qaýip tónedi. Ózgelermen qarym-qatynastan aýlaq bolý týraly ýaqtyly sheshim qabyldaý tumaý vırýsynyń odan ári taralýyna jol bermeıdi jáne bireýdiń ómirin saqtap qalýy da múmkin.
Halyq koronavırýstyń qaýpinen soń ekpeniń mańyzdylyǵyn túsine bastady.
- Degenmen, áli de ekpe alýǵa qarsy azamattar jeterlik. Bul – áleýmettik jaýapkershilik ekenin uǵynatyn ýaqyt jetken sııaqty.
- Durys aıtasyz. Tumaýǵa qarsy ekpe aýrýdyń paıda bolý qaýpin azaıtady, aýrýdyń damýyn álsiretedi, ınfektsııanyń asqynýyna qarsy senimdi tosqaýylǵa aınalady jáne ólim sanyn azaıtady. Jyl saıyn tumaýǵa qarsy vaktsına alý bul ózińizdi osy aýrýdan jáne yqtımal aýyr asqynýlardan qorǵaýdyń eń tıimdi ádisi bolyp tabylady. Júkti áıelderge vaktsına alý óte mańyzdy, sondaı-aq tumaýǵa qarsy vaktsınatsııa 6 aıdan 5 jasqa deıingi balalarǵa, qart adamdarǵa, sozylmaly aýrýlary bar jandarǵa jáne densaýlyq saqtaý qyzmetkerlerine qajet. Vaktsınatsııadan keıin yńǵaısyzdyq nemese dene temperatýrasynyń shamaly joǵarylaýy múldem qalypty jáne ádette 1 - 2 kúnde ótedi.
- Koronavırýs pen tumaýdy qalaı ajyratýǵa bolady? Aýyrǵan naýqastar jaı ǵana tumaý eken dep qamsyz júrip qalmas úshin qandaı belgilerge basa nazar aýdarý kerek?
- Koronavırýs pen tumaýdyń belgileri uqsas bolyp keledi. Usynylǵan málimetterge sáıkes, koronavırýsqa dene qyzýynyń joǵarylaýy men qurǵaq jótel tán. Keıde sharshaý, býyn aýrýy, tamaq aýrýy, bas aýrýy, entigý baıqalady. Konıýnktıvıt eshqashan paıda bolmaıdy, bul allergııaǵa tán. Koronavırýstyń taǵy bir ereksheligi - muryn bitelmegende ıistiń joǵalýy – anosmııa.
- Jurtshylyq arasynda «koronavırýstyń birinshi, ekinshi tolqyny jaqynda bolady» degen boljamdar taralǵan saıyn bul vırýstyń qoldan jasalǵanyna senimdilerdiń sany artýda. Epıdemıologııalyq boljamdy «bal ashýshynyń» sandyraǵyna balaıtyndar da bar.
- Iıa durys aıtasyz, bul eshqandaı balshynyń sáýegeıligi emes. Epıdemıologııalyq boljam degenimiz ol ǵalymdardyń kóp ýaqyttyq zertteý, izdenis jumystarynyń qorytyndysy bolyp esepteledi. Ǵalymdar belgili bir vırýstyq ınfektsııanyń taralýyn kóptegen parametrler boıynsha boljaıdy. Oǵan jan-jaqty taldaý, analız júrgiziledi. Vırýsologtar birneshe aı buryn koronavırýstyq pandemııanyń ekinshi tolqynyn boljady. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDSU) tipti SARS-CoV-2 vırýsy endemııalyq sıpatqa ıe bolyp, eshqashan joıylmaıtynyn moıyndaıdy. Sondyqtan, SARS-CoV-2 taralýyna baılanysty engizilgen shekteýshi sharalar týraly nemquraıdylyq tanytatyn adamdar kóp bolsa, soǵurlym ekinshi tolqynnyń aldyn alý qıyn bolady. Taıaý ýaqytta koronavırýstyń jańa tolqyny búkil Eýropany qamtýy múmkin. Sońǵy aptalar men aılardan bastap kóptegen elder karantındik sharalardy jeńildetti. Muny birinshi bolyp Germanııa, Ispanııa jáne Grekııa jasady. Adamdar gıgıenaǵa tıisti nazar aýdarýdy toqtatty. Búkil álemde adamdardyń kóbirek saıahattaı bastaýy ınfektsııa sanynyń kóbeıýiniń taǵy bir sebebi bolyp otyr. Demalýshylar ádette adamdar kóp bolatyn jerlerde ýaqyt ótkizedi, pandemııa qaýpin baǵalamaıdy.
- Koronavırýstyń ekinshi, úshinshi tolqyny degendi qalaı túsinýge bolady?
- Álemde ekinshi tolqyn dep neni ataýǵa bolatyndyǵy týraly biryńǵaı pikir joq. DDSU-da túsindirilgendeı, bul anyqtama ınfektsııalar sanynyń bastapqy tómendeýinen keıin paıda bolatyn barlyq jańa oshaqtarǵa qoldanylady.
- Áńgimeńizge rahmet.