Koronavırýs indetinen keıin álemdi qalpyna keltirý qalaı júrgizilýi kerek
***
Parıj kelisimine qol qoıýlýynyń bes jyldyǵyna oraı jeltoqsan aıynyń 12-shi juldyzynda birqatar álem kóshbasshylary áldeqaıda qaýipsiz ári aýaǵa shyǵarylatyn zııandy zattardyń nóldik deńgeıin qamtamasyz etetin turaqty álemdi, keleshek urpaqqa maqtanyshpen qaldyryp ketetin álemdi qurý jolynda eńbek etip jatqan kóptegen adamnyń batyldyǵyna qoldaý kórsetip, jigerligin atap ótý maqsatynda bas qosty.
Sońǵy bes jyl ishinde halyqaralyq qaýymdastyq jigerliginiń synnan ótkeni sózsiz. Ótken jyly búkil álem qaýymdastyqtarymyz ben ekonomıkamyzǵa uzaq merzimdi áserin tıgizgen vırýstan zardap shekti.
Іndettiń órship turǵan kezinde klımat ózgerisimen kúresýge baǵyttalǵan belsendi jahandyq is-qımylǵa shaqyrý durys pa? Bizdiń oıymyzsha, búgingi tańda bul máseleniń kókeıkestiligi burynǵydan da arta tústi.
Eýropalyq Odaq osy indet bastalmaı turyp, «jasyl damýǵa» kóshý úderisin basqarý mindetin óz moınyna alǵan bolatyn. 2019 jyldyń jeltoqsan aıynda Eýropalyq Komıssııa damýdyń jańa úlgisi ári 2050 jylǵa qaraı EO-ta klımattyq beıtaraptyqqa qol jetkizýdiń jol qartasy sanalatyn «Eýropalyq jasyl baǵyt» strategııasynyń iske qosylǵandyǵyn jarııa etti. Qazir, bir jyldan keıin, biz energetıka, óndiris, aýyl sharýashylyǵy, azyq-túlik óndirý men bıoalýantúrlilik sııaqty salalardaǵy saıasatymyzdy turaqty damý maqsattarymyzǵa sáıkes beıimdep jatyrmyz.
Endi bul EO-tyń indetten keıin qalpyna keltirý jónindegi is-áreket jospary boldy. «EO kelesi urpaǵy» atty qalpyna keltirý boıynsha is-sharalar toptamasy men kelesi uzaq merzimdi bıýdjetimizdiń aıasynda klımat ózgerisimen kúresýge jarty trıllıon eýrodan astam qarajat bólinedi.
2050 jylǵa qaraı klımattyq beıtaraptyqqa qol jetkizý maqsatynda EO kóshbasshylary 2030 jyly 1990 jylmen salystyrǵanda aýaǵa shyǵarylatyn kómirqyshqyl gazynyń deńgeıin 55% qysqartý maqsatyn biraýyzdan maquldady. Kómirqyshqyl gazynyń aýaǵa shyǵarylý deńgeıin 55% qysqartý kelesi onjyldyqta 100 mlrd. eýrony únemdeıdi.
Qazirdiń ózinde «nóldik shyǵaryndylar klýbynyń» qatary ósýde. Japonııa 2050 jylǵa qaraı klımattyq beıtaraptyqqa jetý maqsatyn alǵa qoıyp, EO-ty qoldady. Basqa elder nóldik shyǵaryndylarǵa ǵasyrdyń ortasyna deıin jetýdi josparlap otyr (Ońtústik Afrıka, Ońtústik Koreıa jáne Qytaı), biraq birqatar mańyzdy sátterdi áli de naqtylaý qajet. Kanada klımattyń beıtaraptylyǵy týraly jańa zań qabyldaǵanyn jarııalasa, saılanǵan prezıdent Baıden AQSh-tyń sol baǵytty ustanatynyn atap ótti. Halyqaralyq qoǵamdastyq, árıne, Qazaqstannyń «klýbqa» qosylýyn quptaıdy. 12 jeltoqsanda Parıj klımat kelisimniń 5 jyldyǵyna arnalǵan klımattyq ambıtsııa sammıtinde sóılegen sózinde Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstannyń keńeıtilgen ulttyq klımat jospary aıasynda 2060 jylǵa qaraı kómirtek beıtaraptylyǵyna qol jetkizetindigin málimdedi.
Atalǵan onlaın-sammıt kezinde Eýropalyq Komıssııa tóraǵasy Ýrsýla fon der Laıen: «Biz kómirtektiń baǵasyn belgileýimiz kerek degen pikirmen kelisetin ár memleketpen jumys istegimiz keledi. Biz pikirles eldermen birge órshil mindettemelerge daıynbyz» dedi.
Qandaı úkimet bolmasyn klımattyń ózgerýimen jalǵyz ózi kúrese almaıtyndyǵy bárine málim. Dál osy sebepten biz strategııalyq seriktestik kelisimderi, saýda saıasaty, damýǵa kómek jáne basqa da syrtqy qarjylandyrý sııaqty quraldardy iske qosa otyryp, yntymaqtastyq pen dıplomatııanyń barlyq múmkindikterin paıdalanyp otyrmyz. Barlyq órshil maqsattarymyzǵa jetý úshin bizge izgilikti sheńber qajet.
Eýropalyq Odaq Ortalyq Azııa elderine ár túrli baǵdarlamalar arqyly klımattyń ózgerýi, qorshaǵan orta jáne energetıka men sýdy basqarý máseleleri boıynsha keńeıtilgen yntymaqtastyqty qamtamasyz etý maqsatynda qarjylyq qoldaý kórsetýdi jalǵastyrýda. Olardyń ishinde sý, qorshaǵan orta jáne klımattyń ózgerýi jónindegi EO-Ortalyq Azııa yntymaqtastyq baǵdarlamasy (WECOOP), Ortalyq Azııa sý-energetıkalyq baǵdarlamasy (CAWEP), sý-energetıka-azyq-túlik salalaryn qarjylandyrýǵa járdemdesý boıynsha Ortalyq Azııa dıalogy (Nexus Dialogue) jáne EO sý bastamasy aıasyndaǵy sý saıasaty jónindegi ulttyq dıalogtar.
Biz Qazaqstan Respýblıkasyn ǵalymdardy, sarapshylardy, bıznesti, úkimettik emes uıymdardy jáne sheteldik seriktesterdi, sonyń ishinde EO-ty keńinen tarta otyryp, tómen kómirtekti strategııany ázirleý boıynsha jumysty jalǵastyrýǵa shaqyramyz. Óziniń resýrstary men ambıtsııalary arqasynda Qazaqstan klımattyq beıtarap jáne resýrstardy únemdeıtin ekonomıkaǵa kóshýdiń aımaqtyq shamshyraǵyna aınala alady.
Nóldik shyǵaryndylar deńgeıi jańa normaǵa aınalýda. Damýshy elderge 100 mlrd. dollar kóleminde klımattyq qarjylandyrýdy usynýmen birge, osy deńgeıge jetý kelesi jyldyń qarasha aıynda Glazgo qalasynda jumysyn qaıta bastaıtyn 26-shy Taraptar konferentsııasy aıasyndaǵy klımattyq kelissózderdiń nátıjesi bolýy tıis.
Sońǵy jyldary EO klımattyń ózgerýine qarsy kúreste jetekshi ról atqaryp keledi. Biraq Parıj kelisimine qol qoıylǵannan bes jyl ótken soń, bárimizdiń de nóldik shyǵaryndylarǵa qol jetkizýdiń jáne 2030 jylǵa degen ambıtsııamyzdy arttyrýdyń naqty strategııalaryn alǵa usynýymyz burynǵydan da mańyzdy.
Covid-19 indeti jaqsy oılastyrylǵan memlekettik saıasattyń óziniń jetkiliksiz ekenin anyq kórsetti. Úlken ujymdyq áserge jetý úshin árkimniń kishigirim áreketteri men qadamdaryn qoldap, quptaýymyz kerek. Bul bizge qajet tizbekti áser, al bastaý alatyn jerimiz - Parıj kelisimi. Klımat beıtaraptylyǵyn túpki maqsat etý arqyly álemdik qaýymdastyq bárinen de joǵary turatyn ǵalamsharymyzdy birlese qorǵaý úshin óziniń eń úzdik ınjenerleri, kásipkerleri, saıasatkerleri, sýretshileri, ǵalymdary, ÚEU jáne azamattarynyń talpynystaryn jumyldyra alady.