Kórkeıse aýyl – kórkeıemiz bárimiz!
Sol tusta tehnıkanyń jetispeýshiliginen kóptegen jerler ıgerilmeı qaldy, mal basy kúrt azaıdy. Halyqtyń kópshiligi mal ósirip, egin ekennen góri qalada saýdamen aınalysyp, tirshilik keshýge májbúr boldy. Alaıda aýyldyń ál-aýqatyn kótermeıinshe, Qazaqstan ekonomıkasy qaryshtap damı almaıtynyn Elbasy da árdaıym nazarynda ustap, aıtyp júrdi. Sonyń nátıjesinde 2003-2005 jyldar «Aýyl jyly» dep jarııalandy. Bul reformanyń aıasynda aýyldyń tynys-tirshiligin jaqsartýǵa qyrýar qarjy bólinip, kóptegen is-sharalar atqaryldy. Sońǵy jyldary qazynada aýyldyń deńgeıin kóterip, jaǵdaıyn jaqsartý úshin qomaqty qarjy bólinýde. Elimiz táýelsizdiktiń 20 jyldyǵyna qadam basqan tusta kúıi qashyp, qulazı bastaǵan aýyldy eldimekender qaıtadan túleı bastady. Halyq qaıtadan aýylǵa bet bura bastady. Sonymen qatar aýyl sharýashylyǵyn janyna serik etip, ata-babamyzdyń tól kásibi - mal ósirýmen shuǵyldanyp júrgenderdiń eńbegi esh ketip jatqan joq.
Ótken aptada Almaty oblysyna qarasty Jambyl aýdanynyń Aıdarly aýylynda bir kezderi dástúrge aınalǵan, keıinnen umytyla bastaǵan «Shopandar kúni» atalyp ótildi. Mereke barysynda aqshańqan kıiz úıler tigilip, aq dastarhan jaıyldy. Kókpar tartylyp, báıge boldy. Aýyl jastary án salyp, bı bıledi.
Almaty qalasynan 178 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan Aıdarly aýyly turǵyndarynyń negizgi kásibi - mal sharýashylyǵy. Aýyl 1964 jyly qurylǵan. Ol kezde munda 39 myń qoı, 2 myń túıe, 700 jylqy bolǵan eken. Sońǵy ret shopandar kúni 1989 jyly toılanyp, odan keıin umyt qalǵan. Óıtkeni mal basynyń sany azaıyp, sharýashylyqtar ydyrap, basqa da sebeptermennen atap ótýge jaǵdaı bolmaǵan. Qazirgi tańda aýyl adamdary turmysynyń túzelýine baılanysty malshylar kúnin atap ótýge aýyldyń iri mal sharýashylyǵynyń basshylary men Jaıylym komıteti muryndyq bolypty. Aýyl ákimi Beısenbek Aınabekov shopandar kúniniń qaıtadan atalyp otyrǵandyǵyna rızashylyǵyn bildirdi. «Buryn malshylar arasynda saban toı, malynyń amandyq toıy degen bolǵan. Sony qaıta jańǵyrtyp, ár jyldyń 20 mamyrynda - aýyldyń bereke-birlik kúnin, ıaǵnı shopandar kúnin atap ótýdi qolǵa alyp otyrmyz. Mundaı merekede aýyldyń adamdary bir-birimen jaqyn aralasyp, birligi nyǵaıyp, asyr salyp, oınap-kúlip bir shattanyp qalady», -deıdi ákim.
Sonymen qatar ol 1990 jyldary aýyldaǵy adamdar bar malyn satyp, qalaǵa qaraı kete bastasa, qazirgi kezde kerisinshe, aýylǵa qaladan qonys aýdaryp jatqandar kóp ekendigin aıtady. «Dıplommen - aýylǵa!» baǵdarlamasymen kóptegen jastar kelýde. Bul úrdis memleket tarapynan jastardy úımen qamtamasyz etýdiń, basqa da jasalyp jatqan jeńildikterdiń nátıjesi. Buryn aýyldan qalaǵa eldiń bári jumys izdep ketetin edi, qazir eshkim ketip jatqan joq. Bári mal ósirip, óz sharýashylyqtarymen aınalysýda», -deıdi aýyl ákimi.
Degenmen ákim aýylda maldy qarap, tekserip turatyn mal dárigerleriniń áli de jetkiliksizdeý ekendigin aıtady. «Aýylǵa mal dárigeri, aýyl sharýashylyǵy salasynda bilim alǵan mamandar kerek. Bul bir kezderi jastardyń aýyl sharýashylyǵyna onsha mán bermeı sot, muǵalim sııaqty mamandyqqa bet buryp ketkendiginen bolyp otyr. Alaıda, sońǵy kezderi, aýylymyzdyń birneshe balasy osy aýyl sharýashylyǵy mamandyǵy boıynsha bilim alyp jatyr. Olar óz aýylyna kelip, týǵan jeriniń odan ári gúldenýine úlesterin qosady degen oıdamyz», -deıdi B.Aınabekov.
Shopandar meıramy - mal sharýashylyǵymen aınalysyp júrgen azamattardy jigerlendirip, olardyń keleshekte jaqsy jumys jasaýyna úlken septigin tıgizetindigi belgili. Aıdarlydaǵy osy bastama eldiń barlyq aýylyna úlgi bolyp, qolǵa alynsa, nur ústine nur bolar edi.
Bul aýyldyń halqy maldy baǵyp qana qoımaı, ony asyldandyrýdy da qolǵa alǵan. Jambyl aýdany boıynsha maldy asyldandyrý jóninde 4 sharýashylyq bar bolsa, sonyń biri osy aýylda qonys tepken. Jaıylym komıtetiniń basshysy, aýyldaǵy Aqsaqaldar alqasynyń tóraǵasy jáne osy aýylda 40 jyldan beri mal dárigeri bolyp jumys istep kele jatqan Salamat Aldanov asyldandyrylǵan maldyń ereksheligi zor ekendigin aıtady. «Máselen, 20 myń qoı ósirgennen kóri asyldandyrylǵan 10 myń qoıdy asyraǵan jón. Onyń eti sapaly ári jún jaǵynan da kóp paıdaly. Odan alynǵan tóldiń ózi sapaly bolady. Bizde basqa aýyldardaǵydaı malǵa arnaıy jem-shóp daıyndaýdyń qajeti joq. Aýylymyzdyń shóbi shalǵyn, óte qunarly. Jýsan shóbiniń 4 túri ósedi. Mine, osyndaı shóptermen maldy jemsiz alyp shyǵa alamyz», -deıdi S.Aldanov.
Aýylda halyqtyń jaqsy ómir súrýine barlyq jaǵdaı jasalǵan. Kóshelerde shamdar janyp, keshki aýyldy jarqyratyp tur. Orta mektebi, aýa raıyn tekseretin stansasy bar. Oblysaralyq elektr qýatyn beretin stansa da bar eken. Buryn jabylyp qalǵan mádenıet úıin ashýǵa bıyl bıýdjetten 83 mıllıon teńge bólinip, qazir oǵan qaıta jóndeý jumystary júrgizilip jatyr eken.
Aýyl ákiminiń aıtýynsha, 1300 adam turatyn Aıdarlyda qazir 30 myń qoı, 750 jylqy, 1700 iri qara bar eken. Sondaı-aq 37 iri sharýa qojalyǵy tek mal sharýashylyǵymen aınalysyp otyrsa, keıbir sharýa qojalyqtar baý-baqsha egýmen aınalysady eken.
Aýyldaǵy qazirgi basty másele, bul - mal júnin ıgerý bolyp tabylady. Aýyl halqy júndi eshqaıda ótkize almaı jáne ony ıgeretin oryn da tabylmaı turǵandyǵyn alǵa tartady. «Aýylda terini jáne júndi ıgeretin kishigirim zaýyttar ashylsa jaqsy bolar edi», -deıdi Salamat Aldanov.
«Dáýletbek» sharýa qojalyǵynyń basshysy Ábdiǵalyp Hadıranuly qaı aýylda bolmasyn jastar óte az ekendigin aıtady. «Jastar mektep bitirgen soń-aq qalaǵa qaraı tartyp turady. Olardyń ketýin azaıtý úshin aldymen ortańǵy býyn jalqaýlanbaı, qyzmet etip, malyn, taǵy basqa sharýashylyǵyn órge dóńgeletip, olarǵa jaqsy úlgi kórsete bilse, jastar aýylynan uzamas edi. Qazir kún-tún demeı maldy baǵyp, sonyń sońynda júrgen azamattar kóp. Mine, bul merekeli kún sondaı azamattardyń eńsesin kóterip, jigerlendirip jiberetindigi anyq», -deıdi Á.Hadıranuly. Sondaı-aq ol aýyldyń ósip-ónip, órkendep kele jatqany Elbasynyń salıqaly saıasatynyń arqasy ekendigin aıtyp ótti. «Qazir Nursultan Nazarbaev aýyl áleýetin arttyrý maqsatynda aýylǵa baratyn jastarǵa qoldaý kórsetip, jeńildikter qarastyrý kerek dep jatyr. Mine, sol bastamalar naqty oryndalyp, rasymen de qolǵa alynsa, nur ústine nur bolar edi», -deıdi ol.
Sonymen qatar ol jastardyń aýyldan ketip jatqanyna qynjylatynyn jetkizdi. «Qaladaǵy jumys aýylda da tabylady. Máselen, qazir aýyldaǵylardyń kópshiliginiń turmysy jaqsaryp, úılerine jóndeý jumystaryn jasaýda. Mine, osyndaıda jaǵdaıda jumys isteıtin adam tappaı qalatyn kezder bolady. Sonymen qatar balasy 11-synypty bitirip jatqandar ony oqýǵa daıyndaý úshin qosymsha muǵalim jaldap oqytaıyn dese tappaı, qala jaqtan ákep jatady. Eńbek etem degen adamnyń eki qolyna bir kúrek aýyldan da tabylatyndyǵy aıqyn. Aýyldyń jumysyn aýyrsynyp, qalaǵa ketip jatqan jastardy kórip júrmin, biri kúzetshi bolsa, taǵy bireýleri bazarda arba súırep, eldiń taýaryn tasıdy, endi bireýleri qurylysta júr. Solardy kórgende eriksiz qynjylasyń. Qalada tentiremeı, aýylǵa qaıtyp, mal ustap, baý-baqsha egip, óz kásipterimen aınalyssa ǵoı deısiń», -dedi nazyn bildirgen Á.Hadıranuly.
Sonymen qatar ol maldy asyldandyrýmen aınalysyp júrgendegi oıymen de bólisti. Aqtóbeniń qazaqı aq sarbas qoıyn, Qaraǵandynyń edilbaıyn jáne Keńes ókimeti tusyndaǵy merınos qoılaryn býdandastyryp, ózgeshe tuqym shyǵaryp, ony «Tentı» dep ataǵandyǵyn aıtady. «Qazaq qoıy etti quıryǵyna jınasa, orys qoıy qabyrǵasyna jınaıdy, mine bulardyń býdandasýynan shyqqan bizdiń qoı barlyq jerine birdeı et jınaı alady» - , deıdi malshy. Osy sııaqty ol jylqylardy da asyldandyryp otyr eken. «Qazaqtyń jabysy men orystyń aýyr júriske shydamdy jylqysyn býdandastyryp júriske myqty, et jınaıtyn, keremet qazy shyǵaratyn jylqy baptap otyrǵan jaıymyz bar», -deıdi ol.
Qazir san emes, sapa kerektigin jón sanaıtyn Á.Hadıranuly 100 sıyr, 100-den astam jylqy, 500-den astam qoı ustaıdy eken. Bir jylqymnyń quny 2-3 qalypty jylqyǵa tatıdy dep maqtana aıtqan Á.Hadıranuly óziniń malshylary, esepshisi taǵy basqa kómekshileriniń bar ekendigin de aıtyp ótti. Aldaǵy ýaqytta qys pen jazǵa shydamdy, etti jaqsy jınaıtyn maldardy asyldandyrýdy jetildirýdi kózdep otyrǵan ol mal ınstıtýtynyń ǵalymdarymen ár qashan baılanysyp, keńes alyp otyrady eken.