Qorǵaljyń memlekettik tabıǵı qoryǵy

Qorǵaljyń memlekettik tabıǵı qoryǵy Ortalyq Azııada birinshi bolyp ıÝNESKO-nyń búkilálemdik tabıǵı mura mártebesin alǵan Qazaqstandaǵy qos qoryqtyń biri. Aqmola oblysynyń Qorǵaljyń aýdanynda ornalasqan.

Oғan Teңiz-Қorғaljyң kөlder jүıesiniң birazy enedi. Jer aýmaғy 258,9 myң ga (2003). Қoryқ ornalasқan aýmaқta қysta aýanyң temperatýrasy ?41 ?42 ° S sýyқ bolsa, shildede temperatýra 38-39 °S-қa jetedi. 125-130 kүndeı aıazsyz jaıma shýaқ kүnder bolady. Jylyna 200 mm shamasynda jaýyn-shashyn tүsedi. Қoryқta joғary satydaғy өsimdikterdiң 331 tүri, atap aıtқanda jýsan, kөkpek, boz seleý, қyzғylt tobylғy, bıdaıyқ, bozshөp, t.b. өsedi. Әsirese, sýda өsetin өsimdikterdiң 22 tүri mұndaғy kөlderge erekshe әsemdik beredi. Sәýir aıynyң aıaғy, mamyr aıynyң basynda қoryқtaғy қyzғaldaқtar gүldegende aınala tүrli-tүsti ashyқ tүsterge boıalyp, jer betine beıne bir sұlý kilem tөselgendeı sezim қaldyrady. Қoryқ jan-janýarlar dүnıesine baı. Mұnda sүtқorektilerdiң 37 tүri, құstardyң 294, baýyrymen jorғalaýshylardyң 3, қosmekendilerdiң 2, balyқtardyң 10-nan astam tүrleri tirshilik etedi. Sondaı-aқ, dala sýyry, қoıan, kүzen, borsyқ, aқbөken, t.b. mekendeıdi. Қorғaljyң kөliniң қamys nýlarynda қabandar kezdesedi. Keıde қoryқtyң aýmaғynan kөrshiles Soltүstik Қazaқstan men Batys Sibirdiң ormandaryn meken etetin sileýsin, қodas, bұlғyn sııaқty sүtқorektilerdi baıқaýғa bolady. Қorғaljyң kөlderine 32 myңdaı қasқaldaқ, 10-12 myңdaı үırek, aққý, қaz, t.b. құs tүrleri ұıa salady. Қoryқtan aқ құtan, қyzyl jemsaýly қarashaқaz, tұrpan, қara degelek, birқazan sııaқty sany jyldan jylғa azaıyp bara jatқan құstardy kezdestirýge bolady. Mұnda ұıa salatyn қanattylardan gөri mamyrlaýғa kelgen құstar sany birneshe ese kөp bolғandyқtan қoryқty Құs bazary dep te ataıdy. Bir ғana Teңiz kөliniң өzinde bir mezgilde 15 mln-ғa jýyқ құs қonystanyp, қorektene alady. Қoryқta dүnıe jүzinde өte sırek kezdesetin ? қyzғylt қoқıқaz bar. Ol Қazaқstan jerinde tek Teңiz kөlinde ұıa salyp, jұmyrtқa basady. Tүsi қyzғylt қanatty қoқıқazdar toptalyp aspanғa kөterilgen kezde bүkil kөl aıdyny қyzyl alaý өrtteı laýlap, erekshe shұғylaғa bөlenedi. Sondyқtan ony keıde «Қyzylқanat» dep te ataıdy. 1960 jyldary қoryқta қoқıқazdyң sany 45-60 myңdaı bolsa, 2000 jyldary 10-15 myңdaı ғana қaldy. Halyқaralyқ maңyzy bar, қorғaýғa alynғan batpaқty sýly jerlerdiң tizimine Қorғaljyң, Teңiz kөlderi engizilgen. Қoryқtaғy faýna men flora tolyқ esepke alynғan. Kөp jyldan beri «Tabıғat shejiresi» kүndeligi jazylady. Құstardy zertteýge bүkil jer jүziniң belgili ғalym-ornıtologtary kelip jatady. Қazir қoryқta ekologııalyқ týrızm salasy damyp keledi. Teңiz, Қorғaljyң kөlderin saқtap қalý mәselesi 50-shi jyldardyң basynda-aқ kөterilgen bolatyn. Sөıtip, 1957 jyldyң naýryz aıynda bұl өңir aңshylyқ zakaznıgi bolyp jarııalandy. 1958 jyly mamyrda Kөn өzeniniң oң jaғasynda bar bolғany 15 myң gektar jerdi қamtyғan Қorғaljyң memlekettik қoryғy құryldy. Alaıda, bұl қorғalatyn aımaққa ғajaıyp kөlderdiң үshten biri de enbegen edi. 1968 jyly sәýirde Қazaқ KSR Ғylym akademııasynyң ұsynysymen Қazaқ KSR Mınısterler Keңesi jalpy kөlemi 177200 gektar, onyң ishinde 147600 gektar sý aıdyny bar tolyққandy Қorғaljyң memlekettik қoryғyn құrý týraly №124 қaýlysyn shyғardy. 1974 jyly қazanda halyқaralyқ Ramsar konventsııasy boıynsha Қorғaljyң қoryғy «A» kategorııasyna jatatyn әlemdik maңyzy bar sırek kezdesetin sýly-batpaқty aımaқ retinde tirkeldi. Elimiz tәýelsizdik alғannan keıingi jyldar ishinde Elbasynyң tikeleı nazar aýdarýynyң nәtıjesinde Қorғaljyң memlekettik қoryғynyң halyқaralyқ dәrejedegi jaңa shejiresi bastaldy. 1998 jyly Kөkshetaýda Қorshaғan ortany jәne tabıғı baılyқtaryn қorғaý mınıstrligi men Germanııanyң tabıғat қorғaý odaғy (NABU) «Adam jәne bıosfera» atty konferentsııa өtkizdi. Onda Қorғaljyң қoryғynda ekologııalyқ týrızm bastamasyn jүzege asyrý mәselesi қoıylyp, NABU tarapynan bұl maқsatқa қarjylaı grant bөlindi. 2000 jyly AҚSh-tyң Kalıfornııa shtatynda өtkizilgen forýmda қoryқ dүnıejүzilik «Tiri kөlder» jүıesine 19-shy bolyp engizildi. 2002 jyly ıÝNESKO-nyң dүnıejүzilik tabıғı mұralar қataryna қosýғa өtinish berilip, 2007 jyly Teңiz-Қorғaljyң kөlderi ІVA (halyқaralyқ maңyzy bar negizgi ornıtologııalyқ aımaқ) dәrejesine ıe boldy.Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 6 tom