Qorǵaljyn irgesinde ortaǵasyrlyq qala bolǵan - arheolog
Nur-Sultan qalasyndaǵy Álkeı Marǵulan atyndaǵy arheologııa ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri Serǵazy Sákenov bul mań zertteýshilerge talaıdan beri belgili bolǵanyn aıtady.
«Biz Botaǵaı ortaǵasyrlyq qalashyǵyn zerttegen bolatynbyz. Kezinde Álkeı Marǵulan óz eńbekterinde osy nysan týraly jazǵan. Reseılik derekkózde de biraz málimet bar. Qalashyq Qorǵaljyn aýylynyń janynda jatyr. Mádenıet jáne sport mınıstrligi osy ortaǵasyrlyq qalany zertteýge grant bólgen. Ózimiz tapqan derekterge súıensek, qalashyq negizinen óndiristik kvartaldardan quralǵan. Kerýen saraı túrindegi okrýgter bolǵanǵa uqsaıdy. Sonyń ishinde bir óndiristik kvartaldy tolyqqandy zerttep shyqtyq. Onyń aýmaǵynda kirpish kúıdiretin oryn men ony jyltyratýǵa arnalǵan zertas kesheni tabyldy. Ǵımarattyń ishinde baspaldaq ta bar. Kirpishterdiń kóbi jaqsy saqtalǵan. Edeni men qabyrǵasy da sol kúıi. Onyń bári kúıdirilgen kirpishten tóselip, qalanǵan», - deıdi arheolog.
Sondaı-aq, ol ortaǵasyrlyq qalada kezinde, qazirgi tilmen aıtsaq, dekoratıvti kirpish óndirisiniń tolyq tizbegi bolǵanyn aıtyp otyr.
«Eń qyzyǵy – qalashyqty zertteı kelip, biz munda shıkizat daıyndaýdan daıyn ónim alýǵa deıingi kezeńniń bárin qamtıtyn tolyq óndiristik tizbek bolǵanyn anyqtadyq. Shıkizatty úgitip untaqqa aınaldyratyn qol dıirmen tabyldy. Keıin sol untaqty ezip, kúıdirilgen kirpishtiń syrtyn zertaspen árlese kerek. Zertaspen tystalǵan kirpishti ekinshi qaıtara kúıdiretin arnaıy peshter bolǵan eken. Osynyń bárine qarap, munda tolyq óndiristik tizbek bolǵan deýge bolady. Qalyby ár túrli órnektelgen qysh kirpishterdiń tabylǵany óte mańyzdy der edim. Keıbir qysh kirpishter zertaspen ádiptelgen. Zertastyń mundaı túri arheologııada «Ámir Temir zertasy» retinde belgili», - deıdi Serǵazy Sákenov. Mundaı tehnologııa Samarqan men Buqara qalalarynda keńinen qoldanylǵan kórinedi.
«Osyndaı óndiris ortalyǵy Saryarqanyń tórinen tabylyp otyr. ıAǵnı 14-15 ǵasyrlarda bul qalanyń óndiristik, saıası róli zor bolsa kerek. Arheologııalyq zertteýlerdiń arqasynda ejelgi derekterde aty atalatyn ortaǵasyrlyq qalanyń shyn ómirde bolǵanyn senimmen aıta alamyz. Endi osy zertteýlerdiń aýqymyn keńeıtsek dep otyrmyz», - deıdi maman.
Arheologtar qalashyq ornynan ishine qoımaljyń suıyqtyq quıylǵan ydys taýyp alypty. Aıtýlarynsha, buǵan deıin Ortalyq Azııa aýmaǵynan mundaı jádiger tabylmaǵan.
«Eń qyzyqty arheologııaq tabys deýge bolatyn shyǵar, qaladaǵy turaq pen óndiristik kvartaldyń arasynan ydys tabyldy. Aýzy tyǵyndalypty, ishinen suıyqtyq shyqty. Suıyqtyǵy bar ydystyń tabylýy biz úshin úlken jańalyq. Óıtkeni Samarqanda da, Buqarada da, Túrkistanda da ydystar tabylǵanymen, ishinde suıyqtyq bolmaǵan edi. Endi osy suıyqtyqqa hımııalyq zertteý júrgizý kerek. Qalashyqty 14-15 ǵasyrǵa jatqyzyp júrmiz ǵoı. ıAǵnı suıyqtyq 600-700 jyl boıy saqtalǵan bolýy múmkin. Birneshe aıdyń ishinde onyń qandaı zat ekenin, nege paıdalanylǵanyn bile alatyn shyǵarmyz», - deıdi ǵalym.
Zertteýshi qalashyq aýmaǵynan tabylǵan máıit súıekterin de saraptamaǵa jibermekshi.
«Qalashyq aýmaǵynan máıit tabyldy. Kezinde óndiristik kvartaldyń mańaıyna adamdar jerlengen sııaqty. Osy súıek arqyly da qalanyń naqty jasy týraly derek alýǵa bolady. Máıittiń tisteri men súıekterin saraptamaǵa jiberemiz. Osydan keıin máıit ıesiniń qaı kezeńde ómir súrgenin aıta alamyz. Suıyqtyqtyń taldaýlary da naqty datany ataýǵa kómekteser edi. Sol arqyly orta ǵasyrlarda Saryarqa tósinde qala mádenıeti gúldenip turǵan dep tolyq senimmen aıtatyn bolamyz», - deıdi Serǵazy Sákenov.
Nur-Sultan qalasyndaǵy Álkeı Marǵulan atyndaǵy arheologııa ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri qalashyq Jibek jolynyń tarmaǵynda paıda bolýy múmkin degen boljam aıtty.
«Kerýender toqtap, damyldaıtyn saraı bolǵan sııaqty. Óıtkeni Bytyǵaıdyń aınalasynda kerýen saraılardyń qaldyǵy kóp kezdesedi. Arheologııalyq derekter bul jerde qala bolǵanyn, onyń jyldar boıy damyp otyrǵanyn aıǵaqtaıdy», - dedi arheolog.
Bir anyǵy – bul qalashyqta saýda-sattyq pen qysh óndisi jaqsy damyǵanǵa uqsaıdy. Ǵalym atalmysh suıyqtyq saraptamadan tolyq ótip bolǵannan keıin mýzeıge qoıylatynyn aıtady.
«Qala Jibek jolynyń boıynda jatqan bolsa, ydystan tabylǵan suıyqtyq saýdagerler ákelgen maı shyǵar dep topshylap otyrmyz. Biraq bul da tek topshylaý ǵana. Bıohımııalyq taldaýdan keıin ǵana naqtysyn aıtýǵa bolady. Synamalaryn bıohımııalyq ortalyqtarǵa jiberip jatyrmyz. Taldaý qorytyndysy bul qalashyq arqyly qandaı taýarlar ary-beri tasymaldanǵany týraly naqty málimettiń ushyǵyn shyǵarýy múmkin. Bıiktigi 40 santımetr bolatyn ydystyń tyǵyny myqtap jabylǵan eken. Іshindegi suıyqtyq toly kúıinde saqtalǵan dese de bolady. Túsi qaraltym, ózi qoıý. Hımııalyq saraptamadan keıin ony mýzeıge qoıamyz. Bul Qazaqstandaǵy 600 jyl boıy saqtalǵan alǵashqy suıyqtyq bolar edi. Onyń sırek eksponat bolatyny sózsiz», - dedi Serǵazy Sákenov.