Koreı ultynyń ókilderi tiri qalǵany úshin qazaq halqyna qaryzdar – Vıtalıı An
Vıtalıı An 1960 jyly Qaraqalpaq astanasy Núkis qalasynda dúnıege kelgenimen, 9 jasynan bastap Qazaqstanǵa kóshken.
Ákesi Konstantın dáriger bolǵandyqtan, joldamamen Qostanaı, Kókshetaý, Tselınograd oblystarynda jumys istegen.
1983 jyly Tájikstandaǵy aǵasyna barǵan Vıtalıı sodan medıtsına ınstıtýtyn qoǵamdyq gınekologııa mamandyǵy boıynsha bitirgen.
Biraq keıin Seýlde biliktiligin jetildirip, dástúrli emes shyǵys medıtsınasyna mamandanǵan. Tájikstanda otbasyn quryp, sonda eki qyzy ómir esigin ashqan. 1995 jyly Qazaqstanǵa oralǵan ol aldymen Almatyda qyzmet etti.
«2000 jyly áıelimdi aýdarmashylyq qyzmetke Bórli aýdany Aqsaı qalasyna jiberdi. Ol kezde turmystyq jaǵdaı da qıyn edi. Bastapqyda eki aptaǵa qalyp, kómekteseıin dep oıladym. Sosyn taǵy eki aıǵa qaldym. Sodan keıin munyń týra 23 jylǵa sozylatynyn bilgen joqpyn. 2007 jyldan bastap Oral qalasynda turdyq. Ótken jyly zeınetke shyqqannan keıin Almatyǵa oraldyq. Aq Jaıyq óńirindegi ýaqytymnyń tekke ótpegenine rızamyn. Qazir dárigerlik jáne qoǵamdyq qyzmetime baılanysty Oral men Aqsaıǵa kelip turamyn. Patsıentterim de bar», - deıdi V.An.
Dáriger Aq Jaıyq óńirinde jarqyrap izi qalǵanyna qýanady. Negizgi qyzmetine qosa Bórli aýdandyq máslıhatynyń depýtaty, keıin BQO koreı etnomádenı birlestiginiń jetekshisi retinde qaıyrymdylyq isterge súbeli úlesin qosty.
Aqsaı qalasyndaǵy meshitke, mektepterge, múmkindigi shekteýli jandarǵa, Oraldaǵy balalar úıine kómek qolyn sozýdan tanǵan emes. Sonymen qatar áli kúnge deıin Bóril aýdany karate federatsııasyna jetekshilik etip keledi.
Karate kıokýshınkaı KWU-dan álemdik dodalarda top jarǵan Nurgúl Saparovaǵa demeýshi boldy.
«Bıyl sporttyń osy túrinen Oral qalasynda ótken Qazaqstan chempıonatynda BQO quramasy alǵash ret komandalyq esepte top jardy. Bul bizdiń de úlesimizdiń tekke ketpegenin kórsetedi», - deıdi metsenat.
Basa kórsetetin jaıt, 2014 jyly Oral qalasynda BQO koreı etnomádenı birlestigi «Qazaq halqyna myń alǵys» monýmentin turǵyzsa, 2020 jyly Vıtalıı An oblys ortalyǵy men Aqsaı qalasynda «Bes urpaq» saýyqtyrý saıabaǵyn ashty.
«Osylaısha, tórt jyl boıy oılaǵan ıdeıamdy júzege asyryp edim. Ár saıabaqqa 4 mln teńgeden qarjymdy jumsasam da, bul halyqqa kerekti is dep bildim. Óıtkeni mundaǵy „Densaýlyq joly“ shyǵys medıtsınasyna negizdelgen. Sol densaýlyq jolymen júrýdi kóp adam ǵadetke aınaldyryp, paıdasyn kórdi. Áli esimde, Aqsaıda 81 jastaǵy qos qarııa 26 jyl boıy qan qysymy jáne basqa aýrýlardan aıyǵa almaı kelgen. Sol ekeýi tórt kúnnen keıin qulantaza jazylyp ketti. Taǵy birde 6 otbasy aldyma keldi. Solardyń ishinde bireýi qansha jerge qaralsa da, 13 jyl boıy bala súıe almaı júr eken. Em alǵannan keıin olardyń bári sábıli boldy. Sol sekildi 2,5 jasar qyz júre almaǵannan keıin anasy tastap ketip, ájesimen qalypty. Ájesine sheberlik dárisin berip, kishkentaı qyzdy bes kún boıy emdedim. Qazir ol 11-de, shaýyp júr. Mundaı emdelýshiler ózińniń týysyńdaı bolyp ketedi eken», - deıdi adam janynyń arashashysy.
Keıipkerimizdiń taǵy bir qasıeti — balalarǵa degen shynaıy qamqorlyǵy bolsa kerek. Balalar úıine baryp júrip, 2014 jyly aǵaly-inili Ashat pen Maqsat Aronovtardy baýyryna basqan eken.
«Ol kezde balalar úıinde 176 bala tárbıelendi, sonyń teń jartysy — qazaqtar, basqalary ózge ult ókilderi eken. Іshinde bir koreı balasy da boldy. Biraq meniń nazarym osy eki balaǵa aýdy. Ashat birden baýyr basyp, qaıda barsam da, izimnen qalmaı júrdi. Men oǵan „Balam, ishimdik ishpe, temeki tartpa“ dep, eki talap qoıdym. Aqyry meniń jolymdy qýyp, massaj jasaýshy mamandyǵyn alyp, pandemııa kezinde eren eńbek etip, 25 jasynda-aq „Halyq alǵysy“ medalimen marapattaldy. Maqsat bıologııalyq ákesi bolǵannan keıin aǵa dep júrdi. Tek úılengennen keıin óz ákesinen qamqorlyq kórmegen soń budan úsh jyl buryn meni qarmaqpen balyq aýlaýǵa shaqyrdy. Sonda ol „Vıtalıı aǵa, siz meni ulym dep tanysańyz, maǵan áke deýge bola ma?“ dedi. Qazir qyzdarymdy aıtpaǵanda, ózim aıaqtandyrǵan eki balamnan da nemerelerim bar», - deıdi Vıtalıı An.
Onyń aıtýynsha, koreılerdiń qazaq halqyna qurmeti erek.
«Biz, koreıler, qazaq halqyn óte syılaımyz. Óıtkeni ótken ǵasyrdyń 37 jyly koreıler Qıyr Shyǵystan Qazaqstanǵa kúshtep kóshirilgen kezde bizge kim qolushyn sozdy? Ol — qazaqtar. Kim bizben sońǵy nanyn bólisti? Ol — qazaqtar. Ózderi kedeı tursa da, tórine ozdyrdy. Tek qazirgi Aqjaıyq aýdany Jańabulaq aýylyna 162 adamdy kóshirip ákelgen. Qystyń ishinde olardy jergilikti qazaqtar panalatqan. Bir dastarhan basynda otyryp, birge tamaq ishken. Qar ketip, kún jylynǵannan koreıler 9 úı salyp, kúrish ekken. Sol kóship kelgenderdiń ishinde meniń dosym Vladımır Honnyń anasy bolǵan, qazir ol kisi 94 jasta, Taraz qalasynda kishi balasynyń qolynda turady. 2019 jyly Vladımır Hon ekeýmiz tarıhshy Saıalbek Ǵızzatovtyń shaqyrýymen Jańabulaqqa bardyq. Mádenıet úıinde koreılerdiń Qazaqstanǵa kóshirilgeni týraly fılmdi turǵyndar kózine jas alyp otyryp kórdi. Sonda Vladımır Hon sóz alyp, „Budan bylaı Jańabulaq aýylynyń barlyq turǵyndary meniń máńgilik baýyrlarym bolyp qalady“ dedi. Osy sózderdi men memorıaldyq taqtaǵa oıdyryp jazdyrdym. Ata-babamyz mekendegen jerden bir ýys topyraq alyp, mýzeıge ákelip qoıdyq. Budan artyq baýyrmaldylyqtyń mysaly bar ma?!», - dep túıindedi sózin Vıtalıı An.
Qazirgi tańda Astana qalasynda turatyn QR Ulttyq mýzeıiniń ǵylymı hatshysy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Saıalbek Ǵızzatov koreılerdiń Jańabulaqqa qonystanýy jóninde mynadaı derekter qosty.
«2019 jyly týǵan aýylym Jańabulaqtyń (burynǵy Kojeharov) tarıhyn jazý úshin Batys Qazaqstan oblysynyń memlekettik arhıvinde jumystanyp júrgen kezim edi. Arhıvte otyrǵanda, qolyma 1961 jylǵy qujat tústi. Onda sol kezdegi Jańabulaq aýylyndaǵy saılaý ýchaskeleriniń tizimi berilgen eken. Bul tizimdegi № 8 ýchaskeniń ataýy „Koreıskıı“ dep jazylypty. Men „Bul aýylda dúnıege kelsem de, bir de bir koreı ultynyń ókilin kórmeppin, múmkin saılaý ýchaskesiniń ataýy ‚Karelskıı‘ nemese basqalaı shyǵar“ dep oıladym. Jalpy, kitapty jazý barysynda aýyl aqsaqaldarymen kezdesý úshin aýylǵa jıi baratynmyn. Sondaı jıynda saılaý ýchaskesiniń ataýyna qatysty suraǵymdy tótesinen qoıdym. Sol kezde Abatov Ǵazız degen aýylymyzdyń syıly aqsaqaly bala kezinde Jańabulaq aýylynda birneshe koreı otbasylarynyń turǵanyn, óziniń koreı balalarymen birge oınap, dos bolǵanyn aıtyp berdi. Keıin Oral qalasyna kelip, Batys Qazaqstan oblysynyń memlekettik arhıvindegi 1 myńnan astam paraqtan turatyn koreı deportatsııasyna qatysty qujatqa tapsyrys berdim. Alaıda bul arhıv qujaty erterekte arnaıy aktimen joıylǵan bolyp shyqty. Bul habardy estigennen keıin kóńil-kúıim qatty qulazydy», - deıdi S.Ǵızzatov.
Degenmen keıin tarıhshy Aqjaıyq aýdandyq arhıvine baryp, 1938-1939 jyldardaǵy sharýashylyq kitapshasyn taýyp, olardy muqııat saraptap, Kojeharov aýylyna kúshtep kóshirilgen koreı halqynyń tizimin jasap shyqqan.
Qıyr Shyǵystan Kojeharov aýylyna alǵashqy koreı kóshi 1937 jyldyń qarasha aıynda kele bastaǵan eken.
Ýaqyt óte kele qonystanýshylar sany jańadan kóship kelgen adamdarmen tolyǵa túsken. 1938 jyldyń basynda júrgizilgen sanaqqa sáıkes Kojeharov aýylyna barlyǵy 162 adamnan turatyn 41 koreı otbasy kóship kelipti.
Deportatsııaǵa ushyraǵan osy koreılerdiń ishindegi eń jasy úlkeni 87 jasar Sı Klem (1851 jylǵy) degen keıýana bolsa, eń kishkentaılary qundaqta jatqan Vıktor Kım (1937 j.), Oksýn ıÝ (1937 j.), Zınaıda Lıgaı (1937 j.), Sava Han (1937 j.), Vıktor Hon (1938 j.) atty 5 sábı bolǵan.
Orta eseppen alǵanda, kóship kelgen árbir koreılik otbasynyń 4 múshesi bar edi.
Jergilikti qazaq halqy 1937 jylǵy qarashanyń qara sýyǵynda kóship kelgen koreılerdi dalada qaldyrmaı, úılerine bólip alyp ketken eken. Olarǵa tamaq berip, kıindirip, keıin jumysqa ornalasýyna jaǵdaı jasaǵan.
Tipti 1938 jyly koreıler Jańabulaq jerinde kúrish ekken. Bul egistiktiń aýyl janynda áli kúnge deıin oryndary bar.
Jańabulaq aýylynda koreı halqyna arnap úıler salynyp, mektepte jańa synyptar ashylǵan.
«Óz erkinen tys týǵan ólkesi Qıyr Shyǵystan Qazaqstanǵa jer aýdarylǵan koreıler qazaq jerinde máńgilik meken tapty. Ásirese, Jańabulaq aýylyna qonystandyrylǵan koreıler qazaq halqynyń ystyq meıirimi men erekshe iltıpatyna bólendi. Eki halyq arasynda qandaı da bir alaýyzdyq pen ultaralyq qaqtyǵystar eshqashan týyndaǵan emes. Kerisinshe eki halyq arasyndaǵy dostyq bekı túsken bolatyn. Bul týraly 13 jasynda Jańabulaq óńirine qonys aýdarǵan koreı ultynyń ókili Nına Tıan: „Biz Kojeharov aýylyna qonys aýdarǵanda, qazaq halqy erekshe qonaqjaılylyqpen qarsy aldy. Qolyndaǵy bir tilim nanyn bólip berip, úılerin panalatty. 1938-1940 jyldary Oral qalasyna jaıaý jolǵa shyǵyp, bir apta degende ázer jetetinbiz. Jolshybaı eldi mekenderge toqtaǵanda, qazaq januıalary tamaǵyn berip, úılerine qondyratyn edi. Osyndaı qonaqjaılylyqtyń arqasynda dittegen jerimizge aman-esen jetip júrdik“ dep eske alǵan edi. Qıyn-qystaý kezeńde birqatar koreılier Jańabulaq jerinde dúnıeden ótse, ózgeleri balaly-shaǵaly bolyp jatty. Qazaq-koreı halyqtary arasyndaǵy baýyrmaldyq qarym-qatynas Uly Otan soǵysy jyldarynda jáne odan keıingi kezeńde jalǵasyn tapty. Jańabulaq aýylyndaǵy sońǵy koreı otbasylary 1949 jyly kóship ketken», - deıdi tarıhshy-ǵalym.