Konstıtýtsııanyń qysqa mátinderinde tereń fılosofııa bar
-Іlııas Jaқypbekұly, «Қazaқstan Respýblıkasynyң «Merekeler týraly zaңyna өzgerister engizý týraly» қabyldanғan jaңa zaң talaptaryna sәıkes, Konstıtýtsııa kүnin bıyl biz ұlttyқ mereke retinde atap өtpekpiz. Osy mәselege қatysty sizdiң kөzқarasyңyz қandaı?
-Bұl kүndi alғash ret ұlttyқ mereke retinde atap өtemiz deý, meniңshe, dұrys emes. Өıtkeni Konstıtýtsııa kүniniң ұlttyқ mereke degen mәrtebesi bұrynnan bar. Ol tıisti zaңda «taıғa taңba basқandaı» kөrsetilgen. Bұl jaғynan alғanda merekege қatysty eshқandaı da jaңalyқ joқ. Al osy merekeniң mәrtebesin kөterý jaғynan, onyң ұıymdastyrylýy men merekege қatysty үgit-nasıhat sharalary boıynsha үlken өzgerister bar deýge bolady. Aıtalyқ, Astanadaғy alaңda үlken әskerı sherý өtedi, үlken konferentsııalar men jıyndar ұıymdastyrylmaқ. Osynyң barlyғy da Konstıtýtsııa kүni merekesiniң mәrtebesin kөterýge baılanysty ұıymdastyrylyp otyrғan sharalar. Bұl Ata zaңymyzғa degen syı-құrmettiң kөrinisi jәne ol өte oryndy der edim. Өıtkeni memlekettiң eң basty құndylyғy, memlekettiң irgetasy onyң Konstıtýtsııasy. Elimizdegi bolyp jatқan құbylystardyң barlyғyn rettep otyratyn zaңnamalar men elimizdiң jalpy құқyқtyқ jүıesi osy Konstıtýtsııaғa negizdelgen. ıAғnı bұl Қazaқstannyң basty құndylyқtarynyң biri. Sonymen қatar ol azamattarynyң құқyқtaryn belgilep, sony қorғaýdy қarastyratyn birden-bir tetik.
Konstıtýtsııa azamattardyң құқyқtaryn қalaı saқtaý kerektigin қarastyrady. Osy oraıda aıta ketetin mәsele қazirgi қoldanystaғy Konstıtýtsııa azamattardyң jeke basynyң құқyқtary men mәrtebesine kөңil bөlý jaғynan kelgende bұrynғy Konstıtýtsııalarmen salystyrýғa kelmeıdi. Sondyқtan da biz ony қadirlep, қasterleı bilýimiz kerek. Konstıtýtsııa - memlekettik rәmizdermen қatar tұratyn құndylyқtar. Ony tek құrmettep қana қoımaı, elimizdiң әrbir azamaty, әrbir tұrғyny Konstıtýtsııanyң talaptaryn mүmkindiginshe jetik bilgeni dұrys. Konstıtýtsııa degenimiz ne, onyң өzge zaңdardan aıyrmashylyғy қandaı degen mәselelerdi mektep jasyndaғy bala da bilýi kerek. Ony tүsine bilip, өzgelerge nasıhattaý өz aldyna. Biz ony mereke kүni ғana eske alyp қoımaı, өmirimizdiң ajyramas bөlshegine aınaldyra bilýimiz kerek. Sonda ғana biz memleketimizdiң құndylyғyn, onyң ereksheligin baғalap, elimizdiң halyқaralyқ deңgeıdegi talaptarғa saı bolýyn қamtamasyz ete alamyz. Osy tұrғydan alғanda Konstıtýtsııa kүniniң ұlttyқ mereke retindegi mәrtebesiniң kөterilýi өte oryndy deýge bolady.
-Bıyl Ata zaңymyzdyң қabyldanғanyna 14 jyl tolady. Osy ýaқyt aralyғynda ol adam құқyқtary men demokratııa ұstanymdaryna jaýap beretin құjatқa aınaldy dep tolyқ senimmen aıta alamyz ba?
-Қazaқstan Konstıtýtsııasy 1995 jyldyң tamyz aıynyң 30-ynda respýblıkalyқ bүkilhalyқtyқ referendýmda қabyldandy. Osy қysқa ғana merzim ishinde ol respýblıka halқynyң өsip-өrkendeýine, өzgerýine naryқtyқ ekonomıkanyң қalyptasyp damýyna zor үlesin қosty. Tәýelsiz elimiz osy құjat negizinde jaңa қoғam қalyptastyryp, memleketimizde jaңa, tyң құrylymdar paıda boldy. Aıtalyқ bir palataly Joғarғy keңestiң ornyna zaң jobalary қabyldanbas bұryn onyң jan-jaқty қarastyrylyp, saralanýyna mүmkindik beretin қos palataly Parlament құryldy. Odan soң Prezıdent aldynda jaýap beretin, Parlamentke esep beretin Үkimettiң jaңa құrylymy қalyptasty. Қazir Konstıtýtsııa talaptary boıynsha memlekettik bıliktiң әr salasy өz өkilettikteri boıynsha өzderine mindettelgen istermen ғana shұғyldanýda. Eң bastysy, elimizde tұlғanyң konstıtýtsııalyқ mәrtebesi nyғaıtyldy.
Ata zaңymyzdyң negizinde қabyldanғan zaңnamalar arқyly Қazaқstanda demokratııalyқ ınstıtýttar jәne azamattardyң құқyқtary men bostandyқtaryna kepildik beretin қorғaý tetikteriniң irgetasy қalandy. Konstıtýtsııanyң birinshi babyna sәıkes, memlekettiң eң қymbat қazynasy adam jәne adamnyң өmiri, onyң құқyқtary men bostandyқtary bolyp tabylady. Konstıtýtsııanyң bұl erejesi elimiz үshin onyң azamattarynyң қashanda basty құndylyғy bolyp қala beretinin aıғaқtaıdy. Konstıtýtsııa elimizdiң әlemdik deңgeıdegi bedelin arttyryp, memlekettegi қoғamdyқ қatynastardy jetildirýge jol ashty. Naқtyraқ aıtar bolsaқ, Konstıtýtsııa negizinde eң aldymen demokratııalyқ ұstanymdaғy ұlttyқ zaңnama jүıesi қalyptasty. Bұl iske әrıne 1995 jyly қabyldanғan Elbasynyң zaңdyқ kүshi bar jarlyқtary demeý boldy. Onda Prezıdent bir jyl ishinde 130-dan astam zaң қabyldaғan bolatyn. Onyң ishinde naryқtyқ ekonomıkanyң jekelegen salalaryn damytýғa үles қosқan, jekeshelendirý týraly, mұnaı týraly, jer қoınaýy jәne jer қoınaýyn paıdalaný týraly, jer týraly jәne basқa da zaңdyқ kүshtegi jarlyқtar bar.
Taғy bir aıta keter mәsele, elimizde Konstıtýtsııanyң үstemdigin қorғaıtyn tikeleı organ - Konstıtýtsııalyқ keңes құryldy. Қazaқstan Respýblıkasyndaғy adamdardyң құқyқtary boıynsha ýәkil ınstıtýty қalyptasty. Jaңa қarқynmen sottar, prokýratýra organdary jәne өzge de құқyқ қorғaý organdary қyzmet etýde. Respýblıkada sonymen қatar alқabıler ınstıtýty қalyptasyp, advokatýranyң mereı өsti. Mұndaı mysaldardy tize bersek jeterlik.
Қoryta aıtқanda, қazir Ata zaңymyzdyң adam құқyқtary men demokratııa ұstanymdaryna tolyқ jaýap bere alatyndyғyna kүmәn keltirý dұrys emes. Mәsele Konstıtýtsııada bekitilgen құndylyқtardy memlekettiң өzi, onyң organdary men қoғamdyқ ınstıtýttary jәne қoғamnyң әrbir mүshesi kүndelikti өmirde dұrys қoldanyp, onyң talaptarynyң bұzylmaýyn қamtamasyz ete alady ma degen sұraққa kelip tireledi.
-Ata zaңymyzdaғy eң basty құndylyқtar dep neni aıtýғa bolady?
-Konstıtýtsııa birtұtas Қazaқstan halқy қalyptastyratyn ұstanymdardy anyқtaıdy. Konstıtýtsııa barshaғa mәlim adamı құndylyқtar men halyқaralyқ құjattar negizinde kөptegen maңyzdy mәselelerdi қarastyrady. Al bұl құndylyқtardy құқyқtyқ, әleýmettik tұrғydan alyp birneshe salaғa jikteýge bolady.
Konstıtýtsııanyң kirispesine nazar aýdaraıyқshy. Onda Қazaқstan Respýblıkasynyң құrylýyna berilgen tarıhı saraptama bar. Mysaly Ata zaңnyң kirispesinde «biz, ortaқ tarıhı taғdyr biriktirgen Қazaқstan halқy, baıyrғy қazaқ jerinde memleket құra otyryp, өzimizdi erkindik, teңdik jәne tatýlyқ mұrattaryna berilgen beıbitshil azamattyқ қoғam dep ұғyna otyryp, dүnıejүzilik қoғamdastyқta laıyқty oryn alýdy tileı otyryp, қazirgi jәne bolashaқ ұrpaқtar aldyndaғy joғary jaýapkershilikterimizdi sezine otyryp, osy Konstıtýtsııany қabyldaımyz» dep bekitilgen. Bұl joldar Қazaқstan Respýblıkasy қazaқ halқynyң kindik қany tamғan jerde қalyptasyp otyrғan үlken tarıhy bar memleket, elimizdiң aýmaғyndaғy barlyқ ұlttar men ұlystar tarıhı taғdyrlas, bir halyқ, bizdiң týymyz tatýlyқ, erkindik, teңdik degendi bildiredi. Osyndaı қysқa ғana joldardyң ishinde tereң fılosofııalyқ mәni bar sөzder jatқanyn ұғa bilgenimiz jөn bolar edi.
Jalpy Konstıtýtsııada oryn alғan adamı құndylyқtardy jalpylama tүrde bylaısha toptaýғa bolady: tұlғanyң tabıғı құndylyғy, (өmir sүrý құқyғy, әrkimniң jeke basynyң bostandyғy, erkin jүrip-tұrý құқyғy jәne t.b.) memleket tarapynan tanylғan құndylyқtar, onyң ishinde adamdardyң zaң men sot aldyndaғy teңdigi, dıskrımınatsııaғa tyıym salý, menshikke қol sұқpaý, kөzқarastar plıýralızmi, adam құқyқtary men bostandyқtarynyң ajyramaıtyndyғy, halyқ egemendigi jәne basқalar. Ata zaңymyzdyң үstemdigi, onyң zaңdardan joғary tұrýy, қoғamda kүshtiң zaңy emes, zaң kүshiniң bılik etýin bildiredi. Bұl қaғıda bүgin Қazaқstannyң tabysty damýynyң birinshi kepili.
Konstıtýtsııa tatýlyқ pen saıası tұraқtylyқty, bүkil halyқtyң ıgiligin kөzdeıtin ekonomıkalyқ damýdy, қazaқstandyқ patrıotızmdi қalyptastyrýdy, memleket өmiriniң asa maңyzdy mәselelerin demokratııalyқ әdistermen, onyң ishinde respýblıkalyқ referendýmda nemese Parlamentte sheshýdi bekitedi.
-Soңғy ýaқytta elimizdiң zaңger mamandary Ata zaңymyzdyң өzge memleketterge үlgi bolyp otyrғandyғy jaıynda jıi aıtatyn boldy. Bұl týrasynda siz ne der ediңiz?
-Әrıne tәýelsiz el bolғaly beri basқa memleketterge үlgi bolarlyқtaı үlken jetistikterge jetýdemiz. Osy tұrғydan alғanda Konstıtýtsııanyң da үlgi bolýy negizsiz emes. Өıtkeni ol dүnıejүzilik standarttarғa saı daıyndalғan dүnıe. Oғan sheteldikter de өz baғalaryn berdi. Konstıtýtsııanyң 10 jyldyғyna oraı өtken mereıtoıdyң қonaғy, Frantsııanyң Konstıtýtsııalyқ keңesiniң tөraғasy Per Mazo «prezıdenttik basқarýdyң қazaқstandyқ үlgisi demokratııanyң damýyn tolyқ қamtamasyz ete alatynyn, al Frantsııadaғy basқarýdyң aralas formasy keı kezde өzara kıkiljiңder týdyratyndyғyn atap otyryp: «Demokratııanyң kөne dәstүrleri bar el Қazaқstannan kөp nәrse үırene alady» -degen bolatyn. Al Reseıdiң memlekettik қaıratkeleriniң biri Anatolıı Chýbaıstyң «eger tez arada Reseı Federatsııasy damyғan lıberaldy demokratııalyқ memleketke aınalmasa, onyң ornyn Қazaқstan basady» degen ishki kүdigin jaıyp salғan kezi de boldy.
Jalpy Қazaқstan Respýblıkasynyң kөrkeıýi men damýy tұrғysynan alyp қarasaқ, bүkil әlemge bolashaғy zor memleket retinde tanylýda. Өıtkeni az ғana ýaқyt ishinde elimizdiң saıası, demokratııalyқ, әleýmettik-ekonomıkalyқ damýynyң nәtıjesi bүkil әlemge әıgili boldy. Қazaқstannyң 2010 jyly Eýropadaғy қaýipsizdik pen yntymaқtastyқ ұıymyna tөraғalyқ etetindigi osy sөzimizdiң jarқyn dәleli.
-Konstıtýtsııamyz қabyldanғannan keıingi jyldar ishinde oғan birneshe ret өzgeris engizildi. Jaқyn bolashaқta oғan taғy өzgeris engizilýi mүmkin be?
-Қazaқstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasyna eki ret өzgerister men tolyқtyrýlar engizildi. 1998 jyly қazan aıynyң 7-inde engizilgen alғashқy tolyқtyrýlar men өzgerister Parlamenttiң қabyldaýymen memlekettik bılik jүıesindegi joғary өkildik organnyң jaңa rөlin belgiledi. Parlament palatalary depýtattarynyң өkilettik merzimderi 4 jyldan Senat depýtatary үshin 6 jylғa, Mәjilis depýtattary үshin 5 jylғa ұzartyldy. Alғash ret proportsıonaldyқ jүıe boıynsha Mәjilistiң 10 depýtaty saılanatyn boldy. Alқabıler ınstıtýtyna қatysty tolyқtyrýlar engizildi. Al 2007 jyldyң mamyr aıynyң 21-inde memleket pen қoғamdyқ damýmen irgeles, Memleket basshysynyң bastamasymen konstıtýtsııalyқ reforma jүrgizildi. Oғan sәıkes basty zaңғa eleýli өzgerister engizildi. Konstıtýtsııalyқ jaңalyқtar қoғamdyқ jәne memlekettik ınstıtýttardyң birigip ketýine jәne қoғamdyқ birlestikterdi memlekettik қarjylandyrýғa salynatyn tyıym alyp tastaldy. Өlim jazasyn қoldaný aýқymy shektelip, tek sottyң ғana rұқsatymen tұtқyndaý jәne қamaýda ұstaý қarastyryldy.
Konstıtýtsııaғa Prezıdent saılanatyn merzimdi, Parlament өkilettigin, depýtattar sanyn, olardy saılaý tәrtibin jәne өkilettigin toқtatý negizderin, Үkimetti, konstıtýtsııalyқ jәne basқa da keıbir memlekettik organdardy құrý rәsimderin өzgertetin tүzetýler engizildi. Negizgi zaңnyң sot jәne құқyқ қorғaý jүıeleriniң, jergilikti memlekettik basқarý jәne өzin-өzi basқarý қyzmetin reglamentteıtin basқa da normalar өzgertildi.
Konstıtýtsııalyқ reforma negizgi қoғamdyқ-saıası ınstıtýttar men olardyң damý keleshegin tүsinýdegi jaңa tұjyrymdamalyқ kөzқarastardy aıқyndap berdi. Konstıtýtsııaғa engizilgen birқatar өzgerister men tolyқtyrýlar, өzara baılanysa kele, memlekettik bıliktiң maқsatyn, memleket fýnktsııasynyң jaңasha mazmұnyn tүsindirýge, memlekettik organdardyң, қoғamdyқ birlestikter men azamattardyң өzara қarym-қatynasy ұstanymdaryn aıқyndaýғa mүmkindik beredi. Sonymen қatar ol azamattyқ қoғam ınstıtýttaryn memlekettik maңyzy bar mәselelerdi sheshýge atsalysyp, ұdaıy өzgerip otyratyn қoғamdyқ-қatynastarmen para-par zaң normalaryn belgileýge jaғdaı jasaıdy.
-Eldegi Konstıtýtsııa talaptarynyң oryndalý deңgeıine kөңiliңiz tolady ma?
Keңes zamanynan bastap ondaғan jyldar boıy prokýratýrada қyzmet ettim. Sýdıa bolyp ta istedim. Endi mine Konstıtýtsııalyқ keңeste қyzmet etýdemin. Osy jyldar aralyғynda tүrli jaғdaılarmen kezdestim. Solardy zerdeleı kelgende aıtarym: құқyқshyғarmashylyғy, onyң ishinde zaң shyғarmashylyғy salasynda jәne құқyқ қoldaný salasynda tolyғymen «ıdılııa» (eshқandaı minsiz jәne keremet) boldy desem eshkim de senbesi anyқ. Sebebi Konstıtýtsııa tiri organızm sııaқty әrқashan damyp, oıdan oı týdyratyn, maқsattan-maқsatқa ıtermelep otyratyn dүnıe. Zaңdy jazatyn da, ony қoldanatyn da adamdar. Shıkilikter bolyp tұratyny ras. Atap aıtar bolsaқ jaқynda Konstıtýtsııalyқ keңes «Zaңsyz jolmen alynғan kiristerdi zaңdastyrýғa (jylystatýғa) jәne terrorızmdi қarjylandyrýғa қarsy is-қımyl týraly» zaңdy қarap, ony Konstıtýtsııaғa saı dep tapty. Biraқ keңes өkilderi Үkimettiң jәne өzge de memlekettik organdardyң nazaryn zaңda oryn alғan, adam құқyқtarynyң bұzylýyna kelip soғýy mүmkin birneshe olқylyқtarғa aýdardy.