Konstıtýtsııalyq reforma memlekettik basqarý júıesiniń ıkemdiligin arttyrady
Qalyń buqara arasyndaǵy pikirlerdi ekshep-eskergen komıssııanyń aqyrǵy otyrysy da aıaqtaldy. Endi Ata Zańǵa enýi tıis ózgerister sońǵy pysyqtaýdan soń zań shyǵarýshy bılikke - Parlamenttiń qaraýyna túsýi tıis.
Sarapshylar pikirinshe, jaqyn arada Parlamentke tapsyrylatyn «QR Konstıtýtsııasyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobasyn talqylaýǵa buqara arasyndaǵy belsendilik joǵary boldy. Resmı derekke qarasaq, konstıtýtsııalyq reformaǵa baılanysty Qazaqstan azamattary 6 myńnan astam usynys jasapty. Konstıtýtsııalyq reformany belsendi talqylaý áleýmettik jelide de qarqyndy júrgizilip, myńdaǵan pikir jazyldy. Óz kózqarastaryn tanymal adamdar, Úkimet músheleri, memlekettik vedomstvolardyń basshylary, qoǵam qaıratkerleri, barlyq saıası partııalardyń ókilderi, shyǵarmashylyq ókilderi, zııalylar, tanymal sportshylar bildirdi.
«Jumys toby kezdesýlerde aıtylǵan, BAQ pen ınternette jarııa etilgen barlyq pikirlerdi, máseleler men usynystardy tirkedi. Prezıdent Ákimshiligi tarapynan arnaıy poshta mekenjaıy bólinip, oǵan kez kelgen nıet tanytqan azamat óz materıaldaryn jiberdi. Azamattardyń barynsha besendilik tanytyp, qyzyǵýshylyq kórsetkendigin atap ótken oryndy. Bul Konstıtýtsııalyq reformalardy qoǵamda talqylaý sheshiminiń durystyǵyn taǵy bir márte dáleldeı túsedi», - dedi bılik tarmaqtary arasyndaǵy ókilettikterdi qaıta bólý jónindegi jumys tobynyń jetekshisi QR Prezıdenti Ákimshiliginiń basshysy Ádilbek Jaqsybekov.
Onyń atap ótýinshe, usynystar elimizdiń barlyq óńirlerinen jáne halyqtyń barlyq toptarynan kelip túsken. «Sońǵy kúnderi usynystar óte kóp boldy. Azamattardan 6 myńnan astam túrli usynystar kelip tústi. Olar Konstıtýtsııanyń 98 babynyń 63-ine qatysty jáne Ata zańnyń barlyq bólimderin qamtıdy», - dedi Jaqsybekov.
Konstıtýtsııalyq ózgerister referendým arqyly emes, Parlament arqyly sheshimin tabady
Aýqymdy jumystyń nátıjesinde arnaıy komıssııa halyqtyq usynystardyń basym bóligin qoldaǵan eken. Degenmen, kún tártibinde turǵan máselede qoǵamdyq pikirlerdiń ekige aıyrylǵan tustary da barshylyq boldy. Máselen, sonyń biri konstıtýtsııalyq reformany jalpyhalyqtyq referendýmǵa shyǵarý jónindegi bastama bolatyn. Buǵan qatysty Elbasynyń ózi arnaıy toqtalyp, Konstıtýtsııaǵa Parlament arqyly ózgerister engizýdiń sebebine nazar burdy. «Ata zańda Konstıtýtsııaǵa ózgeristerdi referendým arqyly da, Parlament arqyly da engizýge bolady dep aıtylǵan. Ony Prezıdent sheshedi. Sondyqtan konstıtýtsııalyq quqyqty paıdalandym. Negizgi saıası júıege aıtarlyqtaı ózgerister engizeıik dep otyrǵanymyz joq. Іstelip jatqan jumystyń barlyǵy elimizge, jurtymyzǵa kerek ekinshi dárejedegi máseleler bolǵannan keıin halyqtyń barlyǵyn dabyratpaı Konstıtýtsııanyń talaby boıynsha Parlament arqyly ótkizýdi durys dep sanadym», - dedi Nursultan Nazarbaev.
Aıta keteıik, konstıtýtsııalyq reformanyń maqsaty - demokratııalyq protsesterdi ilgeriletý arqyly memlekettegi basqarý júıesiniń tıimdiligin arttyrý. Osynyń arqasynda Qazaqstandaǵy jaǵdaıdy odan ári jaqsartýǵa, halyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn kóterýge múmkindikter týatyn bolady. Bunymen qosa, bılik tarmaqtary arasyndaǵy teńgerimdilik saqtalady. Parlament pen Úkimet jáne sot bıligi óz ókilettikteri aıasynda, teńgerimdi jaǵdaıda jumys jasaıtyn bolady.
26-baptyń taǵdyry sheshildi
Konstıtýtsııalyq reforma talqyǵa túskeli beri qoǵamda eń kóp sóz bolǵany - 26-bap. Aıta keterligi, zań jobasynda Konstıtýtsııasynyń 26-babynyń 1-tarmaǵy «Árkim zańdy túrde alǵan qandaı da bolsyn múlkin jeke menshiginde ustaı alady» degen mátinde usynylǵan edi. Jurttyń júregine jaqpaǵany osy - «árkim» sózi bolatyn. Joba boıynsha qoldanystaǵy «azamattar» sózin osy «árkimmen» almastyrý usynylǵan. Alaıda osyǵan qarsylardyń ýáji qattyraq boldy. Bundaǵy ýáj de byltyrǵy jer máselesine kelip tıip jatty. Bireýler osy arqyly shet el azamattaryna jerdi berý zańdastyrylady dese, oǵan qarsy tarap jer máselesiniń buǵan qatysy shamaly ekenin bildirip baqty. Jaqtaýshylar bul jerde «árqaısysy» dep Qazaqstannyń azamattaryn da, sheteldik azamattar jáne azamattyǵy joq adamdar dep túsinýge tıis ekenimizdi eske saldy. Olardyń da múlkiniń saqtalýyn qamtamasyz etý kerektigin alǵa tartty. Óstisek sheteldik azamattar Qazaqstanǵa ınvestıtsııa ákeledi, al kelgen ınvestıtsııany Konstıtýtsııamen saqtandyryp, qorǵaýymyz kerek dedi. Túıindeı aıtsaq, 6 myńǵa jýyq usynys tússe, sondaǵylardyń basym bóligi 26-bap týraly boldy. Al onyń ishindeginiń basym kópshiligi osy bapqa qarsylyq tanytypty.
Sońǵy qabyldanǵan sheshimge sáıkes, «árkim» sózi engizilmeı mátin «azamattar» degen burynǵy qalpynda qalatyn boldy. Osylaısha, bireýler qoldap, bireýler qos qolyn kótere qarsylyq tanytqan máselege eń aqyrǵy núkteni Elbasynyń ózi qoıdy. Aıta keterligi, komıssııa otyrysynda Prezıdent: «Men talqylaýlar barysyn tyńǵylyqty qadaǵalap otyrdym jáne onyń maqsatyna qol jetkizilgendigin aıta alamyn. Halyq talqylaýy barysynda negizinen biz engizgen ózgertýler qoldaý tapty. Búgin biz azamattardan kelip túsken usynystar men pikirlerdi qaraımyz, qorytyndysyn shyǵaryp, odan ary ne isteýimiz kerektigi jaıynda sheshim qabyldaımyz», - degen bolatyn. Elbasy Konstıtýtsııanyń 26-babyn eski redaktsııada, ıaǵnı qoldanystaǵy redaktsııada qaldyrýdy usyndy.
Aǵylshyn tiline memlekettik mártebe suraǵandar boldy
Aıǵa jýyq talqylaýlar barysynda 6 myńǵa tarta usynystar kelip tústi dedik. Olar qoldanystaǵy Konstıtýtsııanyń 23 babyna ózgeris engizedi. Alaıda, talqylaýlardy muqııat qadaǵalap otyrǵanyn tanytqan Prezıdent konstıtýtsııalyq reformaǵa qatysty azamattar pikirleriniń shashyrańqylyǵyna nazar aýdaryp, buny bıliktiń jiberip otyrǵan kemshiligi retinde atap ótti. «Azamattarymyz aıtqan pikirlerdiń shashyrańqy bolýy jumystaǵy, bılik júıesindegi bizdiń kemshilikterimizdi, ásirese quqyq qorǵaý organdarymen aınalysýymyz qajettiligin bildiredi. Maǵan da ólim jazasyna qatysty túrli máseleler aıtqan bolatyn. Sondyqtan jumys toby munyń barlyǵyn elekten ótkizip, barynsha mańyzdy pikirlerdi anyqtaýy qajet. Qatyp qalǵan eshteńe de joq, protsess, ómir júrip jatyr, barlyǵy da damýda. Ýaqyttyń talabyna sáıkes qandaı da bir ózgerister bolar», - dedi Nursultan Nazarbaev.
Elbasynyń sózine qaraǵanda, konstıtýtsııalyq reformada basy aıqyn másele - bul Qazaqstannyń negizgi saıası modeli saqtalady. «Qazaqstan Prezıdenttik respýblıka bolyp qala beredi. Sonymen birge memlekettik basqarý júıesi dáýir talabyna saı ıkemdi bolýy tıis. Reformalardyń nátıjesinde bıliktiń bir tarmaǵy ókilettigin tolyq ıelenip, derbes jumys isteıdi. Soǵan sáıkes ár tarmaǵy jaýapkershilikti de sezinýi tıis. Ókiletti bıliktiń Úkimet pen atqarýshy organdarǵa baqylaýy kúsheıedi», - dep atap ótti Memleket basshysy. Bul rette Elbasy ózgeristerdiń memlekettiń kásibıligin arttyrýmen qatar Konstıtýtsııadaǵy bıliktiń birden bir bastaýy halyq degen qaǵıdany bekite túsetinine nazar aýdardy.
«El bolashaǵy úshin aıryqsha mańyzdy osy qujattyń taǵdyryn biz sheshýimiz kerek. Ári qaraı ne isteýimiz kerek ekendigine búgin qorytyndy jasap, qashan Parlamentke talqylaýǵa túsetindigin kelisýimiz kerek. Konstıtýtsııanyń 23 babyna ózgeris engiziletin boldy, zańdarǵa 35 ózgeris engiziledi. Bul jerde aıta ketetin negizgi másele osynyń barlyǵy Prezıdenttegi ókilettikterdi basqa tarmaqtarǵa berý bolyp otyr. Ózderińiz de bilesizder, basqa elderde, kerisinshe, prezıdenttiń ókilettigin joǵarylatý úshin referendýmdar ótkizip, konstıtýtsııalyq ózgerister engizip jatyr. Bizde, kerisinshe. Sebebi 25 jyldyń ishinde prezıdenttik basqarý júıesi óziniń aldyna qoıǵan halyq aldyndaǵy maqsatyn oryndady», - dedi Nursultan Nazarbaev.
Aıtpaqshy, usynystar barysynda Qazaqstanda aǵylshyn tiline resmı mártebe berý de usynylypty. Bılik tarmaqtary arasyndaǵy ókilettikterdi qaıta bólý jónindegi jumys tobynyń jetekshisi QR Prezıdenti Ákimshiliginiń basshysy Ádilbek Jaqsybekovtyń aıtýynsha, Konstıtýtsııa ózgertýlerin talqylaý jónindegi jumys toby kelip túsken barlyq usynystardy birneshe blokqa júıelegen.
Máselen, Memleket basshysynyń mártebesi men ókilettigin aıqyndaıtyn bólimge 40-tan astam usynys túsken. Sonyń ishinde reforma maqsaty Prezıdent ókilettigin qaıta bólý bolǵandyǵyna qaramastan kóptegen azamattar Memleket basshysynyń ókilettigin kúsheıtýdi usynǵan kórinedi. Prezıdenttik vertıkaldyń álsireýine qarsylyq tanytqandar da bolypty.
«Parlament ókilettigine qatysty 88 usynys kelip tústi. Tolyqtaı alǵanda, azamattar Úkimetti jasaqtaý barysynda Parlament rólin kúsheıtý qajettigin qoldaıdy. Tipti, adamdar parlamenttik respýblıkaǵa kóshýdi de usyndy. Parlamentti jasaqtaý tártibin ózgertýdi usynǵandar da boldy. Atap aıtqanda, Májilis depýtattaryn bir mandattyq okrýg boıynsha saılaý nemese Parlamentti birpalataly etý de usynyldy. Depýtattyq korpýsqa talapty kúsheıtip, bir retten artyq saılanýyn shekteý, Májilis jáne Senat depýtattarynyń jas tsenzýrasyn arttyrý týraly da aıtyldy. Úkimettiń mártebesi men qyzmeti boıynsha usynystar negizinen onyń Parlament aldyndaǵy eseptiligin kúsheıtýge qatysty boldy. Sóz Úkimettiń barlyq quramyn májilismendermen mindetti túrde kelisý jaıynda bolyp otyr», - dedi jumys tobynyń jetekshisi.
Onyń sózine qaraǵanda, eń kóp usynys quqyq qorǵaý jáne sot blogyna qatysty túsken. Olardyń sany - 2148. Sondaı-aq Konstıtýtsııanyń 26-babyna da qatysty usynystar mol boldy. «Bul máselege qatysty ashyq pikirtalas boldy. Pikirler ártúrli. Azamattardyń bir bóligi bul normany oń baǵalap otyr nemese ózderiniń redaktsııalaryn usynady. Degenmen, kópshiligi 26-bapqa ózgertý engizýbeýdi suraýda. Sonymen qatar memlekettik tildiń rólin kúsheıtý, aǵylshyn tiline resmı mártebe berý syndy usynystar da bar», - dedi Ádilbek Jaqsybekov.
Túıindeı aıtsaq, konstıtýtsııalyq reformany júzege asyrýdyń kóbi bitip, azy qaldy. Endi jaqyn kúnderi Ata zańda kórinis tabatyn yqtımal ózgerister Parlamentke enedi. Ary qaraı zań qabyldaý protsesi óz retimen júrgiziledi. Áıtse de, Konstıtýtsııaǵa ózgerister engizilgen soń túıin birden tarqatylyp ketedi degen sóz joq. Odan keıingi kezeńde Konstıtýtsııaǵa súıene otyryp, zańdarǵa ózgerister engiziledi.
Eń bastysy bul reforma keıbireýler shatasyp júrgendeı prezıdenttik bılikti álsiretpeıdi. Kerisinshe, Prezıdentten biraz ókilettikterdi alyp, jumysyn jeńildetý arqyly halyqtyń, eldiń bolashaǵyna qatysty úlken strategııalyq máselelermen shuǵyldanýyna birshama múmkindik beretin bolady. Bul rette Memleket basshysy bılik tarmaqtary arasyndaǵy úılesimdi jumysty qamtamasyz etip otyratyn joǵarǵy arbıtr rólin atqarady. Osylaısha konstıtýtsııalyq reformada qajetti jumystar jandanyp jatyr. Áıtse de bastysy ózgerister engizý emes, eń bastysy - reformaǵa jalpyhalyqtyq qoldaý. Bul búgingi qoǵamda baıqalyp otyr.