Konstıtýtsııaǵa 27 jyl: Ata zańǵa qandaı ózgerister men túzetýler engizildi
Eldiń basty qujatyn qabyldaý tarıhy
Konstıtýtsııa - memlekettik qurylystyń quqyqtyq negizin qalyptastyrýshy qujat. Memlekettiń tutastyǵy, saıasaty, eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýy, azamattar quqyǵynyń saqtalýy, demokratııalyq qundylyqtardyń barlyǵy osy zańnyń aıasyna toptasqan. 27 jyl ishinde Konstıtýtsııaǵa birqatar ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. Zaman talabyna saı damýǵa bet alǵan Qazaqstan úshin ýaqyt aǵymyna qaraı ıkemdelip otyrý asa mańyzdy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń qoldanystaǵy Konstıtýtsııasy 1995 jyly 30 tamyzda respýblıkalyq referendýmda qabyldandy. Konstıtýtsııa 9 taraýdan, 98 baptan turdy. Jalpy 1995 jylǵy Konstıtýtsııanyń 1993 jylǵy Konstıtýtsııadan aıyrmashylyǵy - jańa Ata zańǵa alǵash ret azamattyń quqyǵyna ǵana emes, adam dúnıege kelgen sátten odan ajyramas quqyqtaryna da qatysty normalar engizilgen. Elimizdiń negizgi zańyn qabyldaýdan buryn el halqymen keńinen talqylaý boldy. Jalpy alǵanda, joba 33 myńǵa jýyq ujymdyq talqylaýdan ótip, oǵan 3 mıllıonnan astam azamat qatysqan. Talqylaý barysynda 30 myńǵa jýyq usynys pen eskertý, 55 bapqa 1100-den astam túzetý men tolyqtyrý engizilgen. Osylaısha, memlekettik qurylym senimdi saıası-quqyqtyq negizge ıe boldy. Konstıtýtsııaǵa sáıkes, táýelsiz Qazaqstan ózin demokratııalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady. 1998 jáne 2007 jyldary Konstıtýtsııaǵa Prezıdenttiń ókilettigin ulǵaıtý jóninde ózgerister engizilgen bolatyn.
Konstıtýtsııaǵa engizilgen sońǵy túzetýler
1995 jyly Konstıtýtsııa referendým arqyly qabyldanǵan, oǵan bes ret Parlament arqyly ózgeris engizilgen edi. Sonda bıylǵy Konstıtýtsııaǵa engen ózgeristerdi referendým arqyly qabyldaý táýelsiz Qazaqstan tarıhynda ekinshi ret bolyp otyr.
2022 jyldyń 5 mamyrynda el Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Qazaqstan Konstıtýtsııanyń 91-babynyń 1-tarmaǵyna jáne «Respýblıkalyq referendým týraly» konstıtýtsııalyq zańnyń 18-babyna sáıkes, Ata Zańymyzǵa ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý úshin Respýblıkalyq referendým ótkizý týraly Jarlyǵy shyqty.
Soǵan oraı, el ómirindegi asa mańyzdy referendým osy qaýlyǵa jarlyq shyqqan kúnnen týra bir aıdan keıin, naqtyraq aıtqanda, 5 maýsym kúni ótkizildi. Konstıtýtsııaǵa engizilgen ózgerister men tolyqtyrýlardy qysqa sholyp kórdik. I bólim. Jalpy erejeler. 4-baptyń 1-tarmaǵy, 6-baptyń 3-tarmaǵy ózgertildi. IІ bólim. Adam jáne azamat. 15-baptyń 2-tarmaǵy, 23-baptyń 2-tarmaǵy, 24-baptyń 1-tarmaǵy ózgertildi. IІІ bólim. Prezıdent. 42-baptyń 2-tarmaǵy, 5-tarmaǵy ózgertildi. 43-baptyń 1-tarmaǵy ózgertildi, 2-tarmaǵy alynyp tastaldy jáne túsindirme berilgen 3-4-tarmaqtarmen tolyqtyryldy. 44-baptyń 2-3-4-7-tarmaqtary jáne 10-tarmaqtyń 1-tarmaqshasy, 19-tarmaǵy ózgertildi. 46-baptyń 4-tarmaǵy alynyp tastaldy. 47-baptyń 1-2-tarmaǵy ózgertildi. IV bólim. Parlament. 50-baptyń 2-3-tarmaǵy, 51-baptyń 1-tarmaǵy, 52-baptyń 5-tarmaǵy ózgertildi. 53-baptyń 1-tarmaǵyna 1-tarmaqsha, 53-bapqa 1-2-tarmaqsha qosyldy, 2-6-tarmaǵy ózgertildi, 54-baptyń 1-2-tarmaǵy, 55-baptyń 2-3-tarmaǵy ózgertilip, 56-baptyń 1-tarmaǵynyń 1-tarmaqshasy ózgertilip, 3-1 tarmaqsha qosyldy. 57-baptyń 1-tarmaǵy, 57-baptyń 3-tarmaǵynyń 7-tarmaqshasy, 61-baptyń 2-tarmaǵy, 3-4-tarmaǵy, 62-baptyń 5-6-tarmaǵy ózgertildi. VІ bólim. Konstıtýtsııalyq Sot. 71-baptyń 1-2-3-4-5-6-tarmaqtary, 72-baptyń 1-2-3-4-5-baptary, 73-baptyń 1-2-3-tarmaqtary, 74-baptyń 2-3-tarmaǵy ózgertildi. VІІ bólim. Sottar jáne sot tóreligi. Prokýratýra. Adam quqyqtary jónindegi ýákil. 78-baby, 82-babynyń 4-5-tarmaǵy, 83-baptyń 4-tarmaǵy ózgertildi jáne jańa bap (83-1) qosyldy. VIII bólim. Jergilikti memlekettik basqarý jáne ózin-ózi basqarý. 87-baptyń 4-5-tarmaǵy, 88-baptyń 4-tarmaǵy ózgertildi. IX bólim. Qorytyndy jáne ótpeli erejeler. 91-baptyń 2-3-tarmaǵy ózgertildi, 99-bapqa 1-2-3-tarmaqtar qosyldy. Osylaısha, 1995 jyly 30 tamyzda qabyldanyp, 2022 jyldyń 8 maýsym kúni sońǵy ózgerister men tolyqtyrýlar engizilgen Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasy 10 bólim, 99 baptan turady.
· Qazaqstan sýperprezıdenttik basqarý formasynan kúshti parlamenti bar prezıdenttik formaǵa kóshti;
· Jer jáne onyń qoınaýy, sý kózderi, ósimdikter men janýarlar dúnıesi, basqa da tabıǵı resýrstar halyqqa tıesili;
· Prezıdenttiń jaqyn týystarynyń saıası memlekettik qyzmetshi, kvazımemlekettik sektor sýbektisi basshylary laýazymdaryn atqarýǵa quqyǵy joq;
· Qazaqstandyqtar óz betinshe Konstıtýtsııalyq sotqa júgine alady;
· Ólim jazasyna tyıym salynady. Eshkimniń adam ómirin qııýǵa quqyǵy joq;
· Májilistiń depýtattyq korpýsy aralas saılaý júıesi boıynsha qurylady;
· Senattaǵy prezıdenttik kvota qysqarady, májilistegi QHA kvotasy joıyldy;
· Majorıtarlyq júıe depýtatty saılaýshylardyń qalaýy boıynsha shaqyrtyp alýǵa múmkindik beredi;
· Tuńǵysh prezıdenttiń erekshe róli men artyqshylyqtary týraly erejeler alyp tastaldy.
Jalpy quqyqtyq jaǵynan alǵanda negizgi ózgeristerdiń biri — Konstıtýtsııalyq Sottyń qurylýy boldy. Azamattarymyzdyń Konstıtýtsııada bekitilgen quqyqtary men bostandyqtaryn tikeleı qorǵaıtyn organ bolǵandyqtan, Qazaqstan Respýblıkasy normatıvtik quyqtyq aktileriniń Respýblıka Konstıtýtsııasyna sáıkestigin qaraý basty mindeti bolyp tabylady. Bul ózgerister elimizdiń bolashaǵyn aıqyndaıtyn basty ózgerister. Qoryta aıtqanda, ýaqyt talabyna saı engizilgen ózgerister men tolyqtyrýlar eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýynyń dańǵyl jolyna túskendigin, táýelsiz elimizdiń bolashaǵynyń jarqyn, ustanǵan baǵytynyń kemel ekendigin kórsetedi.
Aıta keteıik, referendýmǵa qatysý quqyǵy bar Qazaqstan azamattarynyń jalpy sany 11 mıllıon 734 myń 642 adam. Olardyń ishinde daýys berýge qatysqandar sany 7 mıllıon 986 myń 293 adam, nemese referendýmǵa qatysý quqyǵy bar azamattar sanynyń 68,06 paıyzyn qurady. Referendýmǵa qoıylǵan máseleniń oń sheshimin jaqtap daýys bergen azamattardyń sany daýys berýge qatysqandardyń 77,18 paıyzyn qurap, 6 mıllıon 163 myń 863 adam boldy. Al, konstıtýtsııalyq túzetýlerge qarsy daýys bergen azamattar 18,66 paıyz nemese daýys berýge qatysqandar sanynyń 1 mıllıon 490 myń 475-in qurady.