Konstıtýtsııa - memlekettiliktiń tabysty damýynyń negizi
damýdyń qaınar bastaýyna aınaldy. Ótken 15 jyldan beri memleket pen qoǵamnyń damýyndaǵy ózgerister - demokratııalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyǵý talpynystarynyń bári - Ata zań qaǵıdalary negizinde júzege asyrylyp keledi.
Toqtala ketetin taǵy bir jaıt, Qazaqstannyń Ata zańy álemdegi eń jas Konstıtýtsııasylardyń biri bolyp sanalady eken. Rasynda, búkil memlekettik qurylymdy aıǵaqtaıtyn, eldiktiń bastaýy bolyp tabylatyn qujat 15 jasqa endi toldy. Árıne, tarıh aýqymymen aıtqanda, bul azǵantaı merzim. Dese de, osyndaı almaǵaıyp zamanda Qazaqstannyń Ata zańy ýaqyttyń synynan ótti, óziniń zaman talabyna laıyqtyǵyn dáleldedi. Al kóptegen zertteýshilerdiń pikirinshe, Qazaqstannyń Konstıtýtsııasy álemdegi jalpyadamzattyq qundylyqtardy dáripteıtin eń úzdik 50 konstıtýtsııanyń biri bolyp sanalady eken. Bunyń ózi Ata zańymyzdyń úlken áleýetin bildirse kerek.
Tarıhqa keri sheginetin bolsaq, táýelsizdikten keıin 1993 jyly qabyldanǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń alǵashqy Konstıtýtsııasy egemendik tarıhyndaǵy eń demokratııashyl qujat bolyp tabylǵan edi. Alaıda, ýaqyt óte kele zaman aǵysyna qaraı, Bas zańymyzdyń keıbir tustary naryqtyq qoǵamdaǵy ózgeristerge sáıkes bolmaı shyqqany baıqaldy. Sondyqtan da arada eki jyl ótkende 1995 jyly qoldanysta júrgen qazirgi Konstıtýtsııa qabyldandy. Al Negizgi zańdy qabyldaıtyn 90-shy jyldardyń basynda Qazaqstannyń saıası-ekonomıkalyq jaǵdaıy múldem basqasha bolatyn.
«1990 jylǵy qazannyń 25-inde Qazaqstan Respýblıkasynyń egemendigi týraly deklaratsııa qabyldandy. Bul konstıtýtsııalyq mańyzy bar táýelsiz elimizdiń tuńǵysh qujaty bolatyn. Alaıda, osyny basshylyqqa ala otyryp, eldiń ishinde saıası-ekonomıkalyq jáne áleýmettik reformalar júrgizý múmkin emes edi, qujattyń zańdyq kúshi bolmady ári deklaratsııada osyndaı maqsattar kózdelgen joq. Osyǵan baılanysty, «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» konstıtýtsııalyq zań qabyldandy. Naq osy zań 1993 jylǵy da, 1995 jylǵy da Konstıtýtsııanyń negizi bolyp tabylady», - deıdi Májilis depýtaty Aldan Smaıyl, «Konstıtýtsııa - memleket damýy men turaqtylyǵynyń kepili» atty dóńgelek ústelde. Onyń aıtýynsha, atalmysh zańda aldaǵy ýaqyttaǵy Qazaqstannyń ishki-syrtqy saıasaty, ekonomıka baǵyttary, menshik túrleri, azamattardyń quqyǵy týraly birshama máseleler qamtylǵan. ıAǵnı, depýtattyń pikirine súıensek, egemen Qazaqstan tarıhynda qabyldanǵan eń alǵashqy «Táýelsizdik týraly» zańda búgingi Konstıtýtsııanyń belgileri tutasqa jýyq qamtylǵan bolyp otyr.
Al alǵash qabyldanǵan 1993 jylǵy Konstıtýtsııaǵa qaıta keletin bolsaq, bul negizgi qujat Prezıdenttiń kórsetken maqsaty boıynsha tórt negizgi máselege jaýap berýi jáne soǵan jaǵdaı jasaýy tıis bolatyn. Onyń birinshisi - memlekettik bılikti basqarýdyń barlyq júıesin nyǵaıtý, ekinshiden - ekonomıkalyq reformany júrgize otyryp, eldi sol kezdegi tereń daǵdarystan shyǵarý, úshinshiden - jas memlekettiń syrtqy saıasatyn qalyptastyrý, tórtinshiden - ishki saıası turaqtylyqty qamtamasyz etetin zańdyq negizderdi Ata zańda kórsetý. Memleket basshysy N. Nazarbaevtyń «Qazaqstan joly» kitabynda jazýyna qaraǵanda, joǵaryda qamtylǵan tórt maqsatty sheship beretin baptar áýelgi Konstıtýtsııanyń jobasynda bolmady. Prezıdent bul rette tuńǵysh Konstıtýtsııa jobasy áýelden-aq elimizdegi saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq úderisten alshaq qalǵanyn jazady.
«Men 1995 jyly qabyldanǵan Konstıtýtsııanyń negizgi avtory - Tuńǵysh Prezıdenti - Elbasy N. Nazarbaev dep tolyq senimmen aıta alamyn. Óıtkeni, Prezıdent sol kezderi Eýropa men Azııanyń, Soltústik Latyn Amerıkanyń barlyǵy 20-dan astam damyǵan jáne damýshy elderiniń konstıtýtsııalaryn zerttep, saralap shyqty. Sosyn 1994 jyly óz qolymen Ádilet mınıstrligine jańa konstıtýtsııanyń jobasyn tapsyrǵan bolatyn. Naq osy úlgi-joba búgingi Ata zańymyzdyń negizi edi», - dedi depýtat A. Smaıyl.
Shyndyǵynda, 1995 jylǵy Konstıtýtsııany talqylaý kezeńinde elimizdegi bedeldi zańgerlerden bólek, Frantsııanyń Konstıtýtsııalyq keńesiniń ókilderi, osy eldiń Memlekettik Keńesiniń músheleri, Reseı zertteý ortalyǵynyń eń bedeldi zańgerleri osy jumystyń joǵary talqylaý sharalaryna atsalysty. Aıta keteıik, táýelsizdik tarıhynda tuńǵysh ret búkilhalyqtyq talqylaýǵa salynǵan, eldiń kóptegen pikiri eskerilgen Negizgi zań da osy - 1995 jyly qabyldanǵan Konstıtýtsııa. Qujatty talqylaýǵa 3 mln. 345 myń adam qatysypty. Elden 31 myń 886 usynys tússe, sonyń 1 myń 100-i konstıtýtsııa jobasyna engizilgen. Bul jóninde Elbasy «Qazaqstandyq jol» atty kitabynda : «1995 jylǵy Konstıtýtsııa taqyr jerde paıda bolǵan joq. Ol egemen Qazaqstanda konstıtýtsııalyq qurylys ornatý úshin burynnan jınaqtalǵan tájirıbelerdi, sondaıaq bizdiń jaǵdaıymyzǵa sáıkes keletin eń progresshil sheteldik tájirıbelerdi barynsha tolyq paıdalanǵan edi. Sondyqtan da, kimde-kim elimizdiń Negizgi zańynyń rýhy men mańyzyn tereń túsingisi kelse, ony jasaýdyń, qalyptastyrýdyń tarıhyn jaqsy bilýi kerek», degen bolatyn.
Al búgingi Ata zańymyzdyń basty ereksheligi qandaı? Osy máselege keletin bolsaq, depýtat A. Smaıyl buny Elbasy usynysymen engizilgen tórt ustanymda ekendigin alǵa tartady. «Bundaı pozıtsııalardy engizýge sol kezde birqatar zańgerler de qarsy bolǵan edi. Óıtkeni, álem elderi konstıtýtsııalarynyń kirispesinde bundaı baptar jalpy kezdespeıdi. Al jańaǵy tórt ustanymǵa keletin bolsaq, bul birinshiden - qoǵamdyq kelisim jáne saıası turaqtylyq, ekinshiden - ekonomıkalyq damý, úshinshiden - qazaqstandyq patrıotızm, tórtinshiden - mańyzdy máselelerge referendým jasaý jáne parlamentte daýys berý arqyly sheshý. Mine, osy tórt másele bizdiń respýblıkamyzdyń negizgi prıntsıpteri bolyp sanalady. Osy tórt máseleni Ata zańymyzdyń birinshi babynda engizý arqyly Qazaqstannyń jan-jaqty damýyna jol asha aldyq», dedi depýtat.
Keıinnen 1995 jyly tamyzdyń 30-ynda eldiń jańa Konstıtýtsııasyn qabyldaý jóninde búkilhalyqtyq referendým ótip, oǵan saılaýshylardyń 90,58 paıyzy qatysty. Olardyń 89,14 paıyzy jańa Konstıtýtsııanyń qabyldanýyn qoldady.
Sonymen 15 jasqa tolǵan Konstıtýtsııa táýelsiz memleket retinde damýymyzǵa dańǵyl bolyp, eldiń betke alǵan baǵdarynyń basym bóligin qamtyp otyr dese de bolady. Alaıda, zaman aǵymyna qaraı Negizgi zańymyzdyń ózgeriske ushyraýyn da eshkim joqqa shyǵara almasy anyq. Al, qazirgi basty mindet Konstıtýtsııany qatań ustaný. Osy turǵydaǵy oıymyzdy Elbasynyń sózimen aıaqtasaq : «Konstıtýtsııany qatań ustaný - bul memlekettiliktiń tabysty damýynyń jáne qoǵamdaǵy azamattyq kelisimniń negizi. Ol boıynsha ómir súrý - bul demokratııanyń eń joǵarǵy mektebi. Bul mektepten barlyǵymyz ótýge tıispiz. Bizdiń mindet - Konstıtýtsııaǵa asa uqyptylyqpen qaraý. Ózimizdiń elimizdi, ózimizdiń tarıhymyzdy, ózimizdiń jetistikterimizdi qalaı qurmettesek, ony da solaı aıalaýymyz kerek. Konstıtýtsııany syılaı bilmese, onyń talaptaryn múltiksiz oryndaı almasaq, onda qoǵamdyq kelisimge, tártipke, beıbitshilikke jáne tynyshtyqqa jetý múmkin bolmaıdy, ıaǵnı mundaı jaǵdaıda Otannyń yrys-berekeli bolashaǵy týraly aıtýdyń da qajeti joq».