Konstıtýtsııa - qoǵam damýyn qalyptastyratyn barlyq zańdardyń negizi - senator Serik Aqylbaı
Jalpyhalyqtyq referendým arqyly qazaq halqy ótken babalarymyzdyń jolyn saralaı, búgingi hám keleshek urpaqtyń aldyndaǵy zor jaýapkershilikti tereń túsine otyryp, táýelsiz Qazaqstannyń eń Joǵarǵy zańyn - Konstıtýtsııany qabyldady. Tutastaı halyqtyń erik-jigerin bildiretin osynaý Ata zań memleketimizdiń jan-jaqty damýyna jol ashty. Sondyqtan da, elimizdiń asa mańyzdy memlekettik merekeleriniń qatarynda Qazaqstannyń Konstıtýtsııasy kúni de oıyp turyp oryn aldy. Mereıli mereke kúnine oraı QR Parlamenti Senatynyń depýtaty, Konstıtýtsııalyq zańnama, sot júıesi jáne quqyq qorǵaý organdary komıtetiniń tóraǵasy Serik Aqylbaı myrzamen bolǵan suhbatta Ata zańnyń el ómirindegi róli men máni týrasynda áńgimelesken edik.
-Serik Baıseıituly, 1995 jyly qabyldanǵan Konstıtýtsııa Qazaqstannyń egemen memleket retinde qalyptasýynda qandaı ról atqarǵanyna toqtap ótseńiz?
- Shyn máninde 1995 jyly qabyldanǵan Konstıtýtsııa Qazaqstan halqynyń bostandyq pen táýelsizdikke, memlekettilik pen zańdylyqqa umtylysynyń júzege asqan kórinisi dese de bolady. Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaev bul týraly da udaıy aıtyp keledi. Konstıtýtsııa kepili Memleket basshysynyń ózi, jáne de Elbasy memleketimizdegi saıası, ekonomıkalyq jańǵyrýlardyń bastamashysy men sonyń ilgeriletýshisi de bolyp otyrǵany aıdan anyq. Al osy baǵyttaǵy reformalarǵa jol ashyp, egemen el bolyp qalyptasýymyzǵa Konstıtýtsııa zor ról atqardy dep bilemin.
Bizdiń ata babalarymyz ǵasyrlar boıy dál búgingideı birtutas, táýelsiz ári qýatty memleketti qurýdy armandaǵan bolatyn. Meniń oıymsha, babalar armanynyń bári Negizgi Zańymyzda - táýelsiz Qazaqstannyń Konstıtýtsııasynda tolyǵymen kórinis tapty. Osy arqyly biz búkil álemge ózimiz tańdaǵan damýdaǵy dańǵyl jolymyz týraly jarııalaı aldyq. Osy Ata zań negizinde eldegi reformalardy qarqyndatatyn 1 860 zań qabyldandy, ıaǵnı sol zańdar arqyly Negizgi zańda qamtylǵan ıdeıalar ómirge enip jatyr.
Budan bólek, jańa Konstıtýtsııany qabyldaý bir jaǵynan bir ekonomıkalyq formatsııadan basqasyna, ıaǵnı sotsıalıstik josparly ekonomıkadan naryqtyq ekonomıkaǵa kóshýge de baılanysty boldy. Rasynda, ekonomıka kez-kelgen memlekettiń damýyn aıqyndaıtyn basty faktorlardyń biri. Al sol ekonomıka durys baǵytta órleýi úshin jáne biz ózimiz joǵary baǵalaıtyn adam quqyqtaryn júzege asyrý úshin qajetti sharttardy qamtamasyz etýge de osy Konstıtýtsııa kerek boldy. Endi sońǵy Konstıtýtsııanyń buǵan deıingilerden aıyrmashylyǵyna keletin bolsaq, bunda eń birinshi orynǵa, memlekettiń eń basty qundylyǵyna - adam jáne onyń ómiri, bostandyǵy men quqyǵy shyǵarylyp otyr. Al osynaý Negizgi zańǵa súıenip qabyldanǵan basqa da zańnamalar túptiń túbinde eldiń árbir azamatynyń erkin ómir súrip, damýyna, jurtshylyqtyń óz bolashaǵy úshin alańdamaýyna baǵyttalady. Konstıtýtsııa - barlyq zańdarymyzdyń negizi. Sondyqtan da Konstıtýtsııany «Ata Zań» dep beker atamaımyz. Bir sózben aıtqanda 1995 jyly qabyldanǵan Konstıtýtsııanyń el damýyndaǵy róli aıryqsha.
-Al odan keıingi 2007 jylǵy konstıtýtsııalyq reformanyń mánine toqtalsańyz? Osy ózgerister eldi demokratııalandyrý úderisin damytýǵa qanshalyqty áser etti?
- Osy reformanyń negizgi nátıjeleri retinde, onyń ishinde memleket formasynyń evolıýtsııasy turǵysynan mynalardy ataǵym keledi: joǵary memlekettik organdar júıesinde kóppartııaly júıeniń basty elementterin qalyptastyrdyq jáne memlekettik júıeniń zań shyǵarýshy organnyń, QR Parlament Májilisi qyzmetiniń aıtarlyqtaı jáne sheshýshi bóligindegi partııalyq qalyptastyrý tetikterimen ıntegratsııa máseleleri myǵymdana tústi. Halyqtyń saılaý úderisi jetildi. Bul rette shetelde keńinen taralǵan, ilgeri sanalatyn proportsıonaldy saılaý júıelerine kóshý erekshe mánge ıe boldy.
Taǵy bir másele Parlamenttiń mártebesine qatysty. Bul mártebe shyny kerek sol jolǵy ózgeristerge deıin de talaı márte áńgime bolǵan. Tipti 2005 jyly Konstıtýtsııaǵa engizilgen ózgeristerge kóńili tolmaı júrgender de Parlamenttiń mártebesin qamtıtyn konstıtýtsııalyq ózgeristerdi biraýyzdan quptady. Óıtkeni, belgili bir jaǵdaıda ondaı ózgerister memleket formasynyń kelesi evolıýtsııasynda mańyzdy mánge ıe bolatyny aıdan anyq edi. Keıinnen konstıtýtsııalyq reforma arqasynda QR Parlamenti Májilisine keletin saıası partııalardyń róli aıtarlyqtaı artty, partııalyq jáne parlamenttik fraktsııalar men olardyń lıderleri joǵary laýazymdy jáne jetkilikti dárejeli tulǵalar retindegi ıerarhııanyń jańa elementteri rólin ıemdendi.
Konstıtýtsııalyq reformanyń jáne bir mańyzdy elementteri jergilikti jerlerdegi ákimderdiń bıligine birqatar shekteýler men jańa ózara baılanys tetikterin iske qosý, jergilikti ókiletti organdar máslıhattarǵa jáne ákimder arasyndaǵy qarama qarsy qatynastardy nyǵaıtýǵa da qatysty bolyp tabylady. Osylaısha, memlekettik bıliktiń tutastaı júıesiniń, ıaǵnı atqarýshy, ókiletti jáne zań shyǵarýshy bıliktiń arasyndaǵy baılanystyń ózara birligi nyǵaıa tústi.
Ata zańnan týyndaıtyn normalarǵa sáıkes, Prezıdentpen taǵaıyndalatyn parlamentshiler sanyn arttyrý, sondaı-aq Qazaqstan halqy Assambleıasynan Parlamentke ókilder bekitý de el damýynyń ózindik tańdaǵan sara joly dese bolady. Qazaqstan halqy Assambleıasynyń osynaý tájirıbesine qyzyǵýshylardyń arta túsýin de sonymen túsindirýge bolady. Osy arqyly elimizdegi etnıkalyq uıymdar óz ókilderin zań shyǵarýshy organǵa joldaıtyn múmkindikke tuńǵysh ret ıe bolyp otyr. Parlamentke qatysty, onyń ishinde qos palata aktilerine qatysty Konstıtýtsııalyq Keńestiń ókilettikteri de birshama nyǵaıdy. Osyǵan oraı, aldaǵy ýaqytta da zań shyǵarýshy jáne atqarýshy bıliktiń balanstyq kúshteriniń nyǵaıýyna oraı, konstıtýtsııalyq baqylaý organynyń da róli birshama ósýi múmkin dep oılaımyn.
Taǵy bir másele: konstıtýtsııalyq reformalarǵa sáıkes Senat Májilistiń ýaqytsha qyzmetinde bolmaýy kezeńinde tutastaı Parlamenttiń rólin bir ózi atqaratyn ókilettikke ıe boldy. Bul norma negizinen Májilistiń merziminen buryn ókilettigi toqtatylǵan ýaqytta júzege asady. Dál osy normany daǵdarysqa qarsy norma retinde qarastyrsa da bolady. ıAǵnı endigári zańdardy, onyń ishinde konstıtýtsııalyq zańnamalardy Májilis sekildi Senat ta bir ózi talqylap, maquldaı alatyn boldy. Ondaı ıgi tájirıbeni byltyrlary qoldanysta kórsete de aldyq. Osy turǵydan alǵanda Senattyń mártebesi de joǵarylady.
Quqyqtyq júıeniń keıbir baǵyttaryn da jańasha damytýǵa jol ashyldy. Onyń ózi adam quqy men bostandyǵyn qorǵaýda oń áser beretin bolady. Ólim jazasyna kesý men sottar arqyly tutqyndaýǵa sanktsııa berý máseleleri de ózektene tústi.
Jalpylama alǵanda, konstıtýtsııalyq reformanyń arqasynda Parlamenttiń tómengi palatasy demokratııalyq qundylyqty bekem ustaıtyn damyǵan memleketterdiń úlgisi boıynsha kóppartııalyqqa qadam basty. Sonyń nátıjesinde aldaǵy ýaqyttarda da joǵary memlekettik laýazymdarǵa taǵaıyndaýlar barysynda saıası partııalar arasyndaǵy básekelestik qaınaıtyn bolady. Al mundaı taǵaıyndaýlar partııalyq fraktsııalar baqylaýymen, qadaǵalaýymen júzege asady. Árbir fraktsııa óziniń ókilin usyný múmkindigine ıe bola alady. Joǵary rangili sheneýnikterdi balamasyz taǵaıyndaýǵa qatysty máseleni qoǵam qashanda durys qabyldamaǵany belgili. Sondyqtan da, Konstıtýtsııada qarastyrylǵandaı Parlament arqyly jaýapty tulǵalardy joǵary laýazymdarǵa taǵaıyndaý kóppartııalyq júıe endegen saıyn asa mańyzdy ári ózekti dúnıege aınalatyny sózsiz.
- Siz Qazaqstan Parlamentiniń bolashaqtaǵy rólin qalaı baǵalar edińiz?
- Men keleshekte Qazaqstan parlamenttik respýblıka bolady dep oılaımyn. Árıne, búgingi jaǵdaıymyzdy saralasaq, bizdiń keshegi ǵana júrip ótken jolymyz ben tarıhymyzǵa kóz júgirtsek basqarýdyń ondaı túri týraly oılaýǵa áli erterek dep bilemin. Degenmen, prezıdenttik-parlamenttik basqarýdyń aýyly alys emes. Tipti qazirdiń ózinde júzege asyp jatqan úderisterde mny ańǵarýǵa bolady. Máselen, joǵary laýazymdy tulǵalardy qyzmetke Parlamenttiń kelisimimen taǵaıyndaý, barlyq halyqaralyq kelisimderge Parlamenttiń kelisimin alý, Úkimettiń bıýdjettiń atqarylýy týraly zań shyǵarýshy bılik aldynda esep berýi, Úkimet saǵattary, bıýdjetti qabyldaý - munyń barlyǵy prezıdenttik-parlamenttik basqarý júıesiniń aıqyn belgilerine jatady. Osylaısha, Parlament memlekettik basqarýǵa, onyń ishinde eldiń áleýmettik damýyna etene aralasyp keledi. Bunyń ózin depýtattardyń tutastaı óńirlerdegi jurtshylyqtyń múddesine ókildik etýimen de túsindirýge bolady.
-Ótken joly baspasózde jaryq kórgen Memleket basshysynyń «Qazaqstannyń áleýmettik jańǵyrtylýy: Jalpyǵa Ortaq Eńbek Qoǵamyna qaraı jıyrma qadam» atty baǵdarlamalyq maqalasy qoǵamda úlken qozǵalys týdyrǵany málim. Sizdiń oıyńyzsha, osy maqalada qamtylǵan ıdeıanyń basty qundylyǵy nede?
-Basty qundylyq - eńbek etýshiniń jaǵdaıyn jasaý. Rasynda, buǵan deıingi Qazaqstan tarıhynda bolǵan Konstıtýtsııalarda eńbek etý quqyǵy men eńbekke mindettilik týraly aıtylǵan bolatyn. Bir kezderi elimizdiń barlyq azamattary jumys isteýge mindetti edi. Keńestik kezeńde jumyssyz adam bolmaıtyn, barshamyz segiz saǵattyq jumystan bosamaıtynbyz. Tipti sol tusta eshnárse bitirmeı, eshteńe óndirmeseń de segiz saǵattyq jumys kúnin ótkizýge mindetti bolatynsyń. «Qansha jumys isteseń sonsha aqsha alasyń» deý bolmaıtyn. Bir jaǵynan jumysy aýyrlar da boldy. Ondaǵy qıyndyq qansha ólip-talyp jumys istese de bekitilgen mólsherden bir tıyn da artyq ala almaıtyn.
Al búgingi zaman basqa. Bul zaman elden básekelestikti, eńbek ónimdiligin talap etedi. Taǵy da, Ata zańnyń arqasynda dep aıtýǵa bolady, naryqtyq ekonomıkaǵa óttik, erkindik barshylyq, kim nemen aınalyssa da óziniń erki. ıAǵnı ár azamattyń eńbek etý erkindigi bar, alaıda eńbekke degen quqyq Konstıtýtsııada qaralmaǵan. Joǵarǵy oqý ornyn bitirdiń be, buryn mindetti túrde jumysqa ornalasýyń kerek bolatyn, onda da joldamamen, josparly túrde edi. Al qazir olaı jasaý tipti de múmkin emes. ıAǵnı, bizdiń ekonomıkamyzdyń ózi naryqtyq bolǵandyqtan, munda da eńbek naryǵy qalyptasty. Endeshe eńbek naryǵynyń da óz suranystary artyqshylyqtary bar. Sol naryqtaǵy kadrlarǵa degen suranysqa qaraı azamattardy beıimdeý ózekti. Onyń ishinde kásibı mamanǵa degen suranys zor. Sondyqtan da, kez kelgen maman kásibı bolýǵa umtylsa ıgi.
Dál osy turǵydan alǵanda Memleket bashysy jalpyǵa ortaq eńbek qoǵamy týraly aıta kele, Konstıtýtsııadaǵy erikti eńbek týraly erejeni júzege asyrýǵa barynsha mán beredi dep oılaımyn. Eń bastysy Elbasy azamattarymyzdyń mamandyq alýy men olardy eńbekpen qamtýdyń jaǵdaılaryn jasaýǵa barynsha nazar aýdarý kerektigin alǵa tartady. Bul joǵaryda aıtqanymyzdaı Konstıtýtsııa normasyn júzege asyrýmen tyǵyz baılanysty másele. ıAǵnı, memleket azamattarynyń oqýy, bilim alýy, mamandyqqa ıe bolýy, sondaı-aq olardyń jumysqa ornalasýy úshin jaǵdaıdy tolyq qamtıdy. Oqý men óndiristik eńbek arasyndaǵy baılanysty da úzbeýdi qarastyrady. Arǵy jaǵy joǵaryǵa talpynǵan azamattardyń óz enshisindegi dúnıe. Osy turǵydan alǵanda Prezıdenttiń baǵdarlamalyq maqalasy Konstıtýtsııa normasynda qamtylǵan ıdeıany júzege asyrýǵa baǵyttalǵan dep bilemin.
- Áńgimeńizge raqmet.