Qonaev Dinmuhamed Ahmetuly

Qonaev Dinmuhamed Ahmetuly (1912-1993) – asa kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri, úsh márte Sotsıalıstik Eńbek Eri, tehnıka ǵylymynyń doktory, Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń akademıgi.

Almaty қalasynda dүnıege kelgen. Orta mektepti bitirgennnen keıin, Қazaқstan Өlkelik komsomol komıteti ony Mәskeýdiң Tүsti metaldar jәne altyn ınstıtýtyna oқýғa jiberedi. Instıtýtty oıdaғydaı bitirip, taý ken ınjeneri mamandyғyn alғan ol Balқash mys қorytý kombınatynyң Қoңyrat rýdnıgine jұmysқa ornalasyp, onda bұrғylaý stanogynyң mashınısi, tseh bastyғy, rýdnıgtiң bas ınjeneri, dırektory bolyp isteıdi. Ұly Otan soғysynyң қıyn kүnderinde ol tyldaғy jұmysty ұıymdastyrýda iskerligimen kөzge tүsedi. «Altaıpolımetall» kombınaty bas ınjeneriniң orynbasary, Rıdder rýdnıginiң jәne KSRO қorғasyn-myrysh өnerkәsibiniң eң iri kәsiporyndarynyң biri Lenıngor ken basқarmasynyң dırektory қyzmetterin atқarady. 1942-1952 jyldary Қazaқ KSR Mınıstrler Keңesi tөraғasynyң orynbasary bolyp қyzmet etedi. Osynda jүrgende Қazaқstan ғalymdary oғan zor senim kөrsetip, ony Қazaқ KSR Ғylym akademııasynyң akademıgi jәne onyң prezıdenti etip saılaıdy. Taý ken isi salasynyң iri ғalymy D.Қonaev respýblıka ғylymynyң damýy jolynda zor eңbek siңiredi. D.Қonaev 1955-1960 jәne 1962-1964 jyldary Қazaқ KSR Joғarғy Keңesiniң tөraғasy, 1960-1962 jәne 1964-1986 jyldary Қazaқstan Kommýnıstik partııasynyң Ortalyқ komıtetiniң birinshi hatshysy boldy. Ol Қazaқstannyң ekonomıkasy men mәdenıetin өrkendetý jolyna өziniң bilimin, mol tәjirıbesin jәne ұıymdastyrýshylyқ қabiletin aıanbaı jұmsaı bildi. D.Қonaev өmiriniң 45 jylғa jýyғyn el basқarý isine arnap, shırek ғasyrғa jýyқ Қazaқstannyң birinshi basshysy қyzmetin atқardy. Ol jaýapty basshylyқ қyzmet atқara jүrip, respýblıkadaғy taý-ken isin damytýғa қomaқty үles қosty. Respýblıkany basқarғan jyldary Қazaқstanda jaңa өnerkәsipti aýdandar қalyptasyp, elde jaңa қalalar men iri eldi mekender paıda boldy. Pavlodar-Ekibastұz otyn-қýat kesheni, Қaraғandydaғy GRES-2, Shyғys Қazaқstandaғy Bұқtyrma sý elektr stansysy, Pavlodar traktor zaýyty, t.b. kәsiporyndar osy kezeңde iske қosyldy. Maңғystaýdyң mұnaı ken oryndary ıgerildi, temir jol құrylysy, kөlik tүrleri damydy. Respýblıka tıtan, magnıı sıntetıkalyқ kaýchýk өndire bastady. Elektrotehnıka, mashına jasaý, hımııa salalary tez damydy. Jezқazғan, Maңғystaý jәne Torғaı oblystary shaңyraқ kөterdi. D.Қonaev Almaty oblysynyң Kerbұlaқ alқabyn ıgerýge, Қapshaғaı sý қoımasyn, Үlken Almaty arnasyn salýғa erekshe kөңil bөldi. Kөrnekti қoғam қaıratkeri әdebıet pen өnerdegi, mәdenıet pen ғylymdaғy ahýaldy әrdaıym baқylap otyrdy. Ol respýblıkaғa basshylyқ jasaғan tұsta Қazaқstannyң 5 tomdyқ akademııalyқ tarıhy қazaқ jәne orys tilderinde jaryқ kөrdi. D.Қonaev өz zamanynyң ұly saıasatkeri bola bildi. Ol bılik basynda bolғan ýaқyt қanshalyқty kүrdeli, қarama-қaıshylyқty bolғanymen, eldiң ekonomıkasyn, әleýmettik salasyn, ғylymyn, ұlttyқ mәdenıetin damytý isine aıtýly eңbek siңirdi. Tүrli deңgeıdegi partııa jәne keңes қyzmetin atқara jүrip, Ortalyқtyң өktem saıasatynyң yғymen kete bermeı, el mүddesin, bolashaқ қamyn da bir sәt esten shyғarғan joқ. Alpysynshy jyldardyң basynda N.Hrýşevtiң ozbyrlyғymen Өzbekstanғa berilip ketken қazaқ jeriniң biraz bөligin қaıtaryp alýy sonyң aıқyn bir dәleli edi. Ol Қazaқstanda nemis avtonomııasyn құrý, Maңғystaýdy Tүrikmenstanғa berý jөnindegi Ortalyқtyң ұsynys-josparlaryna қarsy shyқty. D.Қonaev Almatyny қazirgi zamanғy kөrikti қalaғa aınaldyrýғa kөp kүsh jұmsady. Mұnda Respýblıka saraıy, ҚazMÝ қalashyғy, Arasan saýyқtyrý ortalyғy, Medeý sport kesheni sııaқty iri ғımarattar boı kөterdi. 1986 jyly KOKP Ortalyқ Komıtetiniң Bas hatshysy bolyp M.Gorbachev saılanғannan keıin elde bastalғan қaıta құrý saıasaty KSRO-nyң basқa aımaқtary sııaқty Қazaқstanda da қıyndyқtar men kedergiler týғyzdy. Sol jyly jeltoқsannyң 16-ynda өtken Қazaқstan Kompartııasy OK-niң plenýmy KOKP OK-niң өkili G.Razýmovskııdiң ұsynysymen D.Қonaevtyң ornyna Қazaқstan Komparııasy OK-niң 1-shi hatshylyғyna G.Kolbındi saılady. D.Қonaevtyң ornyna өzge ұlt өkiliniң taғaıyndalýyn қazaқ halқy ұlttyқ kemsitýshilik retinde қabyldady. Mұnyң soңy KSRO-daғy ұlt saıasatyna қatysty halyқ kөңilinde қordalanғan narazylyқtardyң syrtқa shyғýyna әkelip, Jeltoқsan kөterilisine ұlasty. KOKP OK-i D.Қonaevty kөterilisti ұıymdastyrýshylardyң biri dep sanady. Sөıtip 1987 jyly maýsymnyң 26-yndaғy plenýmda ony «Қazaқstan Kompartııasy OK-niң 1-shi hatshysy bolғanda respýblıka partııa ұıymyn basқarýdaғy jibergen қatelikteri үshin» degen syltaýmen KOKP OK-niң mүsheliginen, kөp keshikpeı Қazaқstan Kompartııasy OK-niң mүsheliginen shyғardy. Ol birneshe mәrte KSRO Joғarғy Keңesiniң depýtaty bolyp saılandy. KOKP-nyң 19-shy sezinen bastap keıingi sezderiniң bәrine delegat boldy. Parlament pen partııa delegatsııasyn basқaryp, әldeneshe ret shetelderde bolyp қaıtty. KSRO Joғarғy Keңesi Tөralқasynyң jәne Қazaқ KSR Joғarғy Keңesi Tөralқasynyң mүshesi boldy. D.Қonaev қaıtys bolғannan keıin Қazaқstan Ғylym akademııasynyң Taý-ken jәne tүsti metallýrgııa ınstıtýtyna, elimizdiң birқatar mektepteri men kөshelerine esimi berildi. Almaty қalasynda қoғam қaıratkeri atyndaғy ýnıversıtet bar. 1992 jyly қarashanyң 13-inde Almatyda «Halyқaralyқ Қonaev қory» құryldy. 2002 jyly қaңtardyң 12-inde Almaty қalasynda Қonaevtyң mұrajaı үıi ashyldy. D.Қonaev өmiriniң soңғy sәtin өtkizgen Almaty oblysynyң Alakөl aýdanyndaғy Aқshı aýylynda 2003 jyly tamyzdyң 15-inde arnaıy құlpytas ornatyldy.Derekkөzderi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 6 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby