Qolyna qarý tıgenniń bári qasqyrǵa myqty – Sáken Dildahmet
«Qazaqstanda aýyzsýdan bólek transshekaralyq ózender máselesi de ózekti tur. Keıingi jyldary Kaspıı men Balqash taıazdanyp barady. Kaspıge kórshi elderden aǵyp kelýi kerek sý ýaqtyly túspeı jatyr. Menińshe, 2035 jylǵa qaraı úlken ekologııalyq problemaǵa tap keletin sııaqtymyz. Kaspııdiń biz jaqtaǵy bóligi taıazdanyp, Balqash Araldyń taǵdyryn qaıtalaýy múmkin», - deıdi ekobelsendi.
Onyń sózinshe, Qazaqstanda aýyz sý qory sonshalyqty kóp emes.
«Tutynyp júrgen sýdy únemdemesek bolmaıdy. Áli kúnge deıin aýyzsýdy aryqpen tartyp otyrǵan eldi mekender kóp. ıAǵnı, aýyzsýdyń ózin tıimsiz tutynamyz degen sóz. Aryqpen keletin sýdy eseptep tutynýymyz kerek», - deıdi Sáken Dildahmet.
Sarapshy keleshekte transshekaralyq ózender boıyndaǵy aýyldardyń kúni kórshi elderge qarap qalýy múmkin ekenin aıtady.
«Ǵalymdardyń kóbi úshinshi dúnıejúzilik soǵys aýyzsý tapshylyǵynan bastalatynyn boljap júr. Damyǵan elder teńiz sýyn tuşy sýǵa aınaldyryp tutyna bastady. Bul tuşy sýdyń tapshylyǵy qazirdiń ózinde adamzatty tyǵyryqqa tireı bastaǵanyn kórsetedi» - deıdi ol.
Qazaqstan aýmaǵynyń 4,8 paıyzy ǵana ormanmen kómkerilgen. Belsendi osynyń ózi - Qazaqstandy sýdy únemmen paıdalanýǵa májbúrleıtin faktor dep esepteıdi.
Tabıǵat qorǵaý isine belsendi aralasyp, áleýmettik jeli arqyly nasıhattap júrgen maman bir jyldary kıiktiń popýlıatsııasy búkil jurtty alańdatsa, endi ıtbalyqtardyń keleshegine qaýip tónip turǵanyn eske aldy.
«Itbalyqtyń kóbi muzjarǵysh kemelerge soǵylyp nemese úlken munaı kemelerine tap bolyp jatady. Saldarynan jaraqat alyp, óledi de. Jalpy Kaspıı teńiziniń ekojúıesi ózekti bolyp tur. Keıingi 30-40 jyldyń kóleminde munaı óndirisi tabıǵatqa qatty áser etti. Teńizge talaı ret túsiniksiz suıyqtyqtar tógilip, ekojúıeni ózgertip ketti. Onyń bári ıtbalyqtardyń azaıýyna, durys jetilmeýine yqpal etip jatyr. Eń bastysy, tirshilik aıasy tarylyp barady. Negizinen ıtbalyqtar Kaspııdiń soltústik bóligin mekendeıdi. Bul bólik jyl saıyn taıazdanyp keledi. Sonyń kesirinen ıtbalyq tóldeıtin kezde teńiz betinde muz qalmaıtyn boldy. Bir jaǵynan klımat ta aýytqyp tur. Burynǵydaı qalyń muzdar joq», - deıdi ekobelsendi.
Teńiz sýynda ıtbalyq qorek etetin balyqtar da azaıǵan kórinedi.
«Itbalyqtardyń qyrylyp jatqanyna Kaspııdi bólisip otyrǵan ózge elder de alańdaı bastady. Kaspıı ıtbalyǵy bes eldiń Qyzyl kitabyna enip otyr. 2021 jyldan beri Reseı Federatsııasy men Qazaqstanda osy balyqtardyń tirshilik aıasyn zertteý qolǵa alyndy. Qazir ǵalymdar ıtbalyqtyń azaıýyna ne sebep bolǵanyn zerttep jatyr», - deıdi Sáken Dildahmet.
Sarapshy ulttyq tabıǵı parkter arqyly týrıst tartý sharalary óte tyńǵylyqty uıymdastyrylýy kerektigin aıtady.
Áıtpese týrızmdi jeleý etken paıdakúnemderdiń jeteginde ketýge bolady.
«Men ulttyq saıabaqtardyń aýmaǵynda qonaqúı salýǵa qarsymyn. Ókinishke qaraı, Mádenıet mınıstrligi de, Ekologııa mınıstrligi de tabıǵı saıabaqtardyń jabaıy janýarlardyń panasyna aınalǵanyn túsinbeı otyr. Bul aýmaqtarda Qyzyl kitapqa engen ósimdikter men janýarlar shoǵyrlanǵan. Myńdaǵan, júzdegen jyldar boıy saqtalyp kelgen tumsa tabıǵatty qonaq úı salǵysy kelgenderdiń qalaýyna berip qoıýǵa bolmaıdy. Ekotýrızm degendi burmalap túsindirý ádetke aınaldy. Ulttyq parktiń aýmaǵyna týrıst tartýdyń ekologııalyq týrızmmen baılanysy shamaly. Shetelden keletin týrısterge besjuldyzdy qonaqúıler qyzyq emes. Olar munda tumsa tabıǵatty tamashalaý úshin keledi», - deıdi ol.
Sondaı-aq, ol ulttyq tabıǵı parktiń aýmaǵyn uzaq jylǵa jalǵa berýge de qarsy. Qazir bul mańnan jerdi arendaǵa berý merzimi 49 jyldan 25 jylǵa qysqartylǵan bolatyn.
«Jerdi 1-3 jylǵa ǵana berýge bolady. Erekshe qorǵalatyn aýmaqtardyń aýdany Qazaqstan terrıtorııasynyń 8% ǵana quraıdy. Bul - atadan muraǵa qalǵan tumsa tabıǵattyń sońǵy sarqyny ǵana. Bizdiń mindet – osyny keleshek urpaqqa tabystaý. Ol úshin erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtardyń kólemin ulǵaıtý kerek», - deıdi sarapshy.
Ekosarapshy ulttyq park arqyly týrıst tartý sonshalyqty mańyzdy bolǵannyń ózinde qonaqúı sııaqty nysandardy mańaıyna ǵana salý kerektigin aıtady.
«Kólsaıdyń janynda shaǵyn aýdan bar. Turǵyndar ózderi aqsha shyǵaryp, biri monsha, biri aýyzúı, biri qonaqúı salyp tastaǵan. Qazir sol aýdanda tirshilik qaıta jandanǵan. Jumys oryndarynyń ashylǵanyn kórip, buryn qalaǵa kóshkender qaıta aýylǵa orala bastaǵan», - dedi Sáken Dildahmet.
Oǵan salsańyz, Bozjyra aýmaǵyna qonaqúı salý jobasy da o bastan qate bolǵan.
«Batys elderinde tabıǵı qoryqtar men saıabaqtardyń aýmaǵyn qoıyp, aınalasyndaǵy 50 shaqyrym jerden qonaqúı kórmeısiz. Óıtkeni olar aýmaqqa qonaqúı tússe, keıin búlingen tabıǵatty qalpyna keltire almaıtynyn túsinedi. Al bizde ulttyq parkterdiń jeri ońdy-soldy berilip jatyr. Olardyń memleket menshigindegi jer ekenin memlekettiń ózi túsinýi kerek. Prezıdent tabıǵat resýrstarynyń bári halyqtyń menshigi ekenin aıtyp júr. Referendýmda da osy másele daýysqa salyndy. Endi halyq ta osy iske belsendi aralasýy kerek», - deıdi sarapshy.
Sáken Dildahmet elde qasqyrlardyń azaıyp ketkenine alańdaýly.
«Ekologııa mınıstrliginiń deregi boıynsha, 2021 jyly elde 12 myń bas qasqyr sanaqqa alynǵan. Sekseninshi jyldardyń sońynda olardyń sany 60 myńnan asatyn. Qasqyr azaısa, ańdar arasynda aýrýlar men vırýstar kóbeıedi. Túz taǵysyn tabıǵat sanıtary dep tekke atamaıdy. Sondyqtan olardy qurtýǵa qushtar bolmaýymyz kerek. Ókinishke qaraı, bes birdeı dalaly oblysta qasqyr quryp ketýge jaqyn. Tipti qasqyr atýǵa moratorıı jarııalanyp otyr. Bizdegi tabıǵı tizbektiń basynda qasqyr turǵanyn túsinýimiz kerek. Olardyń sany kóbeıse, tuıaqty qońyr ańnyń sany da ósedi», - dep túsindirdi tabıǵat janashyry.
Sondaı-aq, ol qolǵa túsken sharasyz qasqyrǵa qatygezdik kórsetip, onysyn áleýmettik jelige júkteıtin jandardyń áreketin synady.
«Qasqyrdy aıaýsyz qyrýǵa áýesterdiń kóp ekenin kórip júrmiz. Qasqyrdyń tuqym órbitý múmkindigi azaıyp barady. Ańshylardan ynsap ketken, kórgen jerde úıirimen qyryp tastaıdy. Qolyna qarý bitkenniń bári qasqyrǵa myqty. Bir qysta 20-30 qasqyr alǵanyn aıtyp maqtanatyndar bar. Qazir ańshylyq hobbıge aınalyp ketti. Bulaı bolmaýy kerek. Dabyl qaǵyp júrgenimiz sodan. Halyqtyń sanasyn ózgertý úshin ekologııalyq mádenıetti kóterý qajet», - dep túıindedi Sáken Dildahmet.
QR Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń deregine súıensek, bıylǵy 5 aıdyń ishinde Kaspıı teńizi jaǵalaýynan 219 ıtbalyqtyń óleksesi tabylǵan.