«Kóleńkedegi» jumysshylar qalaı zańdastyrylady
Negizi, ózin-ózi jumyspen qamtyp júrgenderdiń máselesi kez kelgen memlekette bar. Máselen, Kanada men AQSh-ta ondaı adamdardyń úlesi 10 protsentten aspaıdy. Fınlıandııa, Japonııa men Ulybrıtanııada osy sanattaǵy azamattardyń sany 15 protsentti qurap otyr. Al Qazaqstanda ózin-ózi jumyspen qamtıtyndar jumysqa qabiletti halyqtyń tórtten bir bóligin, ıaǵnı 25 paıyzyn alyp jatyr. QR Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri Tamara Dúısenovanyń sózine qaraǵanda, bul kórsetkish boıynsha Qazaqstan Italııa men Koreıamen bir deńgeıde. Degenmen, dál sol damyǵan eki memlekette ózin-ózi jumyspen qamtyp júrgenderdiń kóptigine halyq sany, mıgratsııa jáne taǵy basqa jaıttar sebep bolsa, Qazaqstandaǵy jaǵdaıǵa múldem basqa faktorlar áser etti. Mınıstr Dúısenovanyń aıtýynsha, biz áli kúnge deıin 90-jyldardyń zardabynan qutyla almaı kelemiz.
«Bizdegi ózin-ózi jumyspen qamtyp júrgender - ótpeli kezeńniń «jemisi». 1991-2001 jyldary aralyǵynda kásiporyndardyń jappaı jabylýy men jumys oryndarynyń kúrt qysqarýy saldarynan ózin-ózi jumyspen qamtyp júrgenderdiń sany 327 myńnan 2 mln 800 myńǵa kóbeıdi. Sonda olardyń úlesi birden 7-8 esege ósip ketti. Halyqty jumyspen qamtý boıynsha qolǵa alynǵan birqatar baǵdarlamalardyń arqasynda, jalpy ekonomıkalyq jaǵdaıdyń jaqsarýy atalǵan protsessti toqtatýǵa múmkindik berdi. Sońǵy jeti jyldyń ishinde ózin-ózi jumyspen qamtyp júrgenderdiń sany jarty mıllıonǵa qysqardy. Osylaısha, osy sanattaǵy jumysshylardyń úlesi 31 protsentten 26 protsentke deıin tómendedi», - deıdi Tamara Dúısenova.
Degenmen, osynyń ózi tym úlken kórsetkish bolyp tur. Sebebi sol 26 protsenttiń arǵy jaǵynda «kóleńkeli ekonomıka» - tabysty jasyrý, salyq tólemeý jáne taǵy basqa áleýmettik problemalar jatyr. Al, eń bastysy, «kóleńkede júrgen» jumysshylar zeınetaqy, járdemaqy sııaqty áleýmettik kómekten qaǵylyp otyr. Bolashaqta ondaı azamattar keıbir medıtsınalyq qyzmetterdi de ala almaýy ábden múmkin. Sebebi eki jyldan keıin mindetti áleýmettik medıtsınalyq saqtandyrý (MÁMS) júıesi tolyǵymen iske qosylady.
Medıtsınalyq saqtandyrýdy eki jylǵa keıinge shegerýdiń negizgi sebebi de sol, ony dál qazir engizse, halyqtyń biraz bóligi jedel járdemnen basqa eshqandaı medıtsınalyq kómek ala almaı qalady. Sol sebepti medıtsınalyq saqtandyrý qory qurylsa da, oǵan qyrýar qarajat tússe de, atalǵan bastamany keıinge shegerýge týra kelip otyr. Al ózin-ózi jumyspen qamtyp júrgenderdi anyqtaý sharalaryn baıaý júrgizgeni úshin Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi Prezıdentten eskertý alǵan bolatyn. Joldaýdan keıin mınıstrlik basshylyǵy Nursultan Nazarbaev aıtqan syndy moıyndaıtynyn málimdedi. Úkimettiń sońǵy otyrysynda Dúısenova hanym qol qýsyryp otyrmaǵanyn da jetkizdi.
Mınıstrdiń sózine qaraǵanda, bas kezinde mınıstrlik barlyq aqparattyq bazalardy aqtaryp, 5,7 mln adamnyń naqty áleýmettik mártebesi joq ekenin anyqtady. Bul degenimiz, atalǵan azamattar Qazaqstanda turady, biraq resmı túrde qyzmet etip jatqan joq. Tipti olar zeınetaqy jarnalaryn tólep turatyn jumysshylar qatarynan da, stýdentter ishinen de tabylmady. Áleýmettik járdemaqy alatyndardyń arasynda da joq bolyp shyqty. Osydan keıin «kóleńkede júrgen» azamattardyń tizimi jergilikti ákimdikterge jiberildi. Olar úı-úıdi aralap, barlyǵyn túgendep shyqqan eken.
Ótken jyly bes aıdyń ishinde 5,7 mln adamnyń kim ekeni jáne nemen aınalysatyny anyqtaldy. Atap aıtqanda, 1,5 mln adamnyń áleýmettik mártebesi naqtylandy. 943 myń adam - qaıtys bolǵandar, shetelge shyǵyp ketkender jáne stýdentter. Jumyssyzdar men nátıjesiz jumyspen qamtylǵandardyń (eń tómengi kúnkóris deńgeıinen, ıaǵnı 28 850 teńgeden az jalaqy alatyndar-avt.) sany 1,6 mln-dy qurady. Qalǵan 1,7 mln adam nátıjeli jumyspen qamtylǵandardyń (eń tómengi kúnkóris deńgeıinen joǵary alatyndar - avt.) qatarynda bolyp shyqty. Sonyń ishinde 1,5 mln adam jaldamaly jumysshylar bolsa, 233 myń adam jeke kásipker retinde jumys istep júr. Mine, dál osy kásipkerler búginde esh jerde tirkelmegen jáne mıllıondaǵan adamdy jaldap, ózin-ózi jumyspen qamtýlaryna jaǵdaı jasap berip otyr.
QR Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri Tamara Dúısenovanyń aıtýynsha, osy ýaqytqa deıin 54 myń jeke kásipker resmı túrde tirkelip, salyqtaryn tóleı bastady. Olardyń qaramaǵynda júrgen 560 myń jaldamaly jumysshylar da «kóleńkeden» shyqty. Ony zeınetaqy qoryna aýdarylatyn jarnalar da rastap otyr.
«Endi, qalǵan bir mıllıon adamdy rásimdeý qıynǵa soǵatyn sııaqty. Oǵan qazirgi zańnama kedergi bolyp otyr. Kásipkerler kodeksine sáıkes, bıyldan bastap tabysy 24 rettik eń tómengi jalaqydan aspaıtyn jeke kásipkerler úshin tirkelý mindetti emes. Al jańaǵy bir mıllıon adamnyń tabysy atalǵan kórsetkishke jetpeıdi. Sondyqtan olardy tirkeý múmkin bolmaı otyr», - deıdi Tamara Dúısenova. Osylaısha, bılik bir jaǵynan ózin-ózi jumyspen qamtyp júrgenderdiń kásibin zańdastyrýǵa tyryssa, ekinshi jaǵynan ol adamdardyń tirkelmeı júre berýine jaǵdaı jasap otyr. Sonyń saldarynan bir mıllıonnan astam adam jalaqyny «konvertpen» alyp júr. Al olardyń jumysyn zańdastyrý úshin zańnyń ózin ózgertý kerek.
Aldaǵy ýaqytta mınıstrlik ózin-ózi jumyspen qamtyp júrgen azamattardyń quqyqtyq mártebesin ózgertýdi josparlaıdy. Budan bólek, saýda men aýyl sharýashylyǵy salasynda arnaıy salyqtyq rejımder engiziledi. Sebebi ózin-ózi jumyspen qamtyp júrgenderdiń teń jartysy dál sol eki salada eńbek etip júr. Bul rette jalaqysy az jumysshylar úshin salyqtyń kólemi azaıady. Sondaı-aq, zeınetaqy jarnalary men áleýmettik salyqtardy tólemegeni úshin aıyppuldarǵa raqymshylyq jasalmaq. Osyǵan baılanysty tıisti normatıvtik-quqyqtyq aktilerge ózgerister men tolyqtyrýlar engizý kózdelgen. Árıne, aldymen «kóleńkede» qalǵan 179 myń kásipkerdi alyp shyǵý qajet. Olar óz kásipterin rásimdese, jaldamaly jumysshylardyń qyzmeti de zańdastyrylady. Ol úshin Úkimet shaǵyn nesıelerdi berýdi kóbeıtip, granttyq qoldaýdy da jasaýǵa daıar.
Aıtpaqshy, ózin-ózi jumyspen qamtyp júrgenderdi tirkeý kezinde mańyzdy bir másele anyqtaldy. Qazaqstan azamattarynyń jeke málimetter bazasynda kórsetilgen adamnyń sany resmı statıstıkamen sáıkes kelmeıdi. Tipti adam sany jaǵynan aqaýlyq 1 mln-nan (!) asady. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta aqparattyq bazalardy retke keltirmese, jyl saıyn úı-úıdi aralap, adamdardyń áleýmettik mártebesin únemi tekserip otyrýǵa týra keletin tárizdi. Búgingideı aqparat ǵasyrynda bul tipti aqylǵa qonbaıtyn másele.