«Kógildir jáshik» 67 paıyz qazaqtyń sanasyn ýlaıtyn dúnıege tolyp ketti... Tazalaý kerek

ASTANA. Sáýirdiń 9-y. QazAqparat /Qanat Mámetqazyuly/ - Jańadan táýelsizdikke ıelengen kez kelgen memlekettiń eń aldymen qolǵa alatyn máselesi otarsyzdaný, otarshylyq qaldyqtaryn, kórinisterin joıý bolýy tıis. Táýelsizdikti basqadan emes, orystan alǵan soń, (basqa da otarlaýshy memleketterden tóngen qaýipti qaıtaryp, ulttyq táýelsizdikti babalarymyz alyp berip ketken) Qazaqstannyń da eń aldymen

қolғa alatyn isi orystyқ pıғyldardan tazaryp, otarsyzdaný bolýy shart edi. Biraқ, өtken jyldar ishinde bұl istiң tolyқ jүrgizilmegenin, tәýelsizdiktiң alғashқy jyldary otarsyzdanýғa қatysty belsendilik bolғanymen de, soңғy kezeңde ondaı belsendiliktiң құrdymғa ketip bara jatқandyғyn kөrip otyrmyz. Al bұndaı jaғdaıdyң oryn alýyna eң aldymen jas ұrpaқtyң sanasyna otarsyzdaný үderisin siңdire almaýymyz sebep bolyp otyrғany shyndyқ. Orystan tәýelsizdikti alғan Қazaқstan sol jaқtan keletin aқparattyқ basқynshylyқtan әli de adalanғan joқ. Onyң ishinde ұlttyқ baspasөzdi қoldaý sharasy memleket tarapynan tipti de tıisti deңgeıde bolmaı otyrғany tolғantady. BAҚ-қa beriletin memlekettik tapsyrystyң 70 paıyzғa jýyғy әli de bolsa orys tiliniң aıasyn keңeıtýge jұmys isteıtin, orys tildi baspasөzge tıesili eken. Aқparattyң eң әserli beriletin joly - telearnalar baғdarlamalary da ұlttyқ damý tұrғysynan syn kөtermeıdi. Қaıta soңғy ýaқytta reseılik өnimderdi kөshirip, өңin aınaldyryp kөrermenge ұsynýdan қazaқstandyқ tәýelsiz telearnalar aldyna jan salmaı keledi. Shyndyғynda, әlem elderi ishinde orys telebaғdarlamasynyң balamasy jөnindegi baıқaý jarııalansa, bizdiң tәýelsiz arnalar shappaı bәıge alatyn jaғdaıғa jetti. «BAҚ týraly» zaңғa kezekti tүzetýler engizilip edi, bұrynnan өzekti retinde kөterilip jүrgen tәýlik boıy taza қazaқsha habar taratatyn telearna құrý mәselesi, қazaқ tilindegi habarlar kөlemin 50 paıyzdan da arttyra tүsý sharasy bүktemede қaldy. 67 paıyz қazaқ boldyқ, eki-үsh jylda 70-ti eңseremiz. Biraқ zaң jүzinde 70-ke laıyқ atқarylýy tıis jұmystar norma bolyp қamtylmaı қaldy. Degenmen, zaң birshama өzgerdi, biraқ BAҚ tarapynan, әsirese tәýelsiz telearnalardaғy sol zaңdy oryndaý құlқy da basқasha өzgerdi. «Elý de elý» mәselesi tәýlikke teң esepteletin bolyp edi - saýatsyz aýdarylatyn, bolmasa kөshirilip shyғarylatyn orys baғdarlamasyn endi қazaқ tilinde tamashalap mәzbiz. «Nasha Rashanyң» қazaқstandyқ balamasy, «Kamedı klabtyң» қazaқsha nұsқasy, «6 kadrovtyң» aýdarmasy, «Sen sұlý» baғdarlamasy, ұlttyқ mentalıtetimizge, әdebimizge jat, sanany ýlaýshy serıaldar, kıno өnimderi, taғysyn-taғy, aıta berseңiz tolyp jatyr. Қazaқtyң өzine ғana tәn «қaljyңdary», әr nәrseni әdeppen, astarlap aıtyp jymıtýy kөrermenniң aңsap tamashalaıtyn armanyna aınalyp barady. «Kүlki jan semirtedi» deýshi edik, endigi telarnalardaғy kөshirip, aýdarylyp basylғan dүnıeler, tok-shoýlar jandy semirtpek tұrmaқ, jegideı jep, қoıarғa oryn taptyrmaıdy. Mektepterdegi dramalyқ үıirmelerdiң ornyn «Kөңildi tapқyrlar klýby» basyp aldy. Bұғan da sebep telearna arқyly taratylғan ý bolyp otyr. Tipti қarap otyrsaңyz, sanany ýlaý үderisin әbden meңgergender ұltty қorlaý әdisin kөrsete bastaғan syңaıly. KTK telearnasyndaғy «Nasha kazasha» shoýynyң ұltty masқaralaýdan, қorlaýdan basқa bereri joқ. Bұlaı kete berse, anaıylyқ pen haıýandyқtyң neshe tүrli soraқylaryn ashyқ kөrsetetin reseılik «Dom-2» shoýynyң da қazaқsha nұsқasy shyғyp қalar. Telearnalardaғy қazaқstandyқ, ıakı қazaқ halқy үshin қonymdy tabylatyn өnim saýsaқpen sanarlyқ bolyp tұrғanda, sananyң otarsyzdanýy týraly mәseleni қozғap alysқa barmaspyz. Otarsyzdaný ? tazarý. Tazarғanda da eң aldymen ұlttyң ұly өzegindegi құndy dүnıelerdi jaңғyrtýғa, mәdenıetimizdi, tilimiz ben dilimiz, dinimizdi tereң nasıhattaýғa құlyқ az. Әrıne, orystan tәýelsizdik alғanda basқa jaққa kөship ketkenimiz joқ, қoңsymyz. Aralasatyn, birlesetin kezimiz de, jaıymyz da bar. Al ketisetin jerimiz odan da zor. Reseımen yқpaldasқanda, onyң jeteginde ketý үshin yқpaldasýғa bolmaıdy. «Rýsskıı mır» atty orystyң қory «ұly orystyң tili қaıda bolsa, orystyң mүddesi sonda» dep, әreket etip otyr. Endeshe, Қazaқstanda taralatyn baspasөzdiң de, telearnalar kөrsetiliminiң de orys mүddesi үshin basymdyқty arttyryp otyrғanyn tүsinýge týra keledi. Қazaқstannyң ketisetin jeri de osy ғoı. Al ketiskende arқa sүıeıtin, tүbi bir tүrki әlemi bar emes pe. Tipti, telearnalarda қazaқstandyқ өnim shyғara almaı dal bolғanda, tүrki tildes elderdiң mәdenı baғdarlamalaryn da kөshirip basýғa bolar edi. Әrıne, bұl jerde bir nәrse bola қalsa, tapanshasyn shoshaңdatyp shyғa keletin tүriktiң sodyrlar soıқanyna aınalғan serıaldaryn aıtyp otyrғanymyz joқ. Mәsele, tүbi tereңge ketken mәdenı үndestikte, soғan қaraı yқpaldasýda bolyp otyr. Mәdenı-tanymdyқ baғdarlamalar, balalarғa arnalғan қoıylymdar, «kөңil baғyn» kөteretin қazaққa tanys sazdy kөrsetilimder, dәstүrge, dinge қatysty derekti fılmder, tarıhı mazmұnғa baı kıno өnimderi, әdebı shyғarmalar tүrki tildes elderde tolyp jatyr. Osylardyң barlyғyn tәjirıbe almasa otyryp, paıdalanýғa bolmas pa? Tipti, tehnıkalyқ mүmkindikterdiң jan-jaқty damyp otyrғan zamanynda tektes memlekettermen aқparattyқ baılanysymyz da mәz emes. Қazaқstan basқasyn bylaı қoıғanda, Reseıden өzge Ortalyқ Azııadaғy, tүrki tildes memleketterdegi jaңalyқtarғa tolyқ esigin asha almaı otyr. Қyrғyzdar shý shyғarsa, Өzbekstan өrtke oransa ғana eleңdeımiz. Tүrkilerge tartýdan gөri, Reseıde, batysta ne bolyp jatқanyna құlaғymyz tүrýli. Shyndyғynda, қazaқtyң mentalıtetine batys pen reseılik arnalardaғy baғdarlamadan gөri tүrkilik baғdarlamalar asa jaқyn. Jaғdaı osylaı damı berse, sondaı jaқyndyқty da ұmytatyn tүrimiz bar. Tәýelsiz eldiң өzindik sıpatyn қalyptastyrýda, BAҚ arқyly ıdeologııa ұstanғanda, negizgi arnanyң biri osy tүrkilik joly bolýy da tıis. Tipti bүgingi jaһandaný zamanynda alyp derjavalardyң aýzynda jұtylyp ketpeı, birlesip әreket jasaý, baýyrlasyp tirlik keshý, yntymaқtasyp қarym-қatynas ornatý tүrki қaýymy үshin өte maңyzdy. Al bұndaı maңyzdy mәseleler tek sөz jүzinde ғana aıtylyp jatқany, ilgeri jyljýshylyқ baıқalmaıtynyn moıyndaý kerek. TҮRKSOI aıasynda қolғa alynýy dұrys sharalardyң biri osy bolar. Ne desek te, Қazaқstanda «kөgildir jәshik» sanany ýlaıtyn arzanқol dүnıelerge tolyp bitti. Tazalap, jaңartatyn ýaқyt jetti. Telearnalardaғy baғdarlamalardy sүzgiden өtkizip, zaң jүzinde қadaғalaýdy, otandyқ әri memlekettik tildegi қazaқtyң қanyna, janyna jaқyn өnimge sұranysty kүsheıtýdi talap etýge tıispiz.