Klımattyń ózgerýi Ortalyq Azııa elderiniń ekonomıkasyna qalaı áser etedi
Ortalyq Azııa elderiniń klımattyń ózgerýine osaldyǵy
Ortalyq Azııa – klımattyń ózgerýine álemdegi eń osal aımaqtardyń biri. Atalǵan aımaqtaǵy jyldyq temperatýra álem boıynsha ortasha deńgeıden tez ósedi. Qatty qurǵaqshylyq, kúrt kontınentaldy klımat, jaýyn-shashynnyń azdyǵymen jáne sý resýrstarynyń birkelki bólinbeýimen sıpattalatyn aýmaqqa aýa raıynyń ózgerýi keri áser etedi.
Ortalyq Azııa elderinde parnıktik gazdar shyǵaryndylarynyń kóbeıýi qorshaǵan ortaǵa jáne jalpy ekonomıkaǵa teris áser etedi. Adam áreketinen týyndaǵan klımattyń ózgerýi – aımaq elderiniń ekonomıkalyq damýyn tejeıtin faktorlardyń biri. Ýrbanızatsııa, taza sýdyń jetispeýshiligi, aýanyń lastanýy, aýa raıynyń kúrt ózgerýi, ormandardyń joıylýy, tirshilik etý ortasynyń joǵalýy, shóleıttený, elektr energııasyna suranystyń artýy, parnıktik gazdar, ekonomıkalyq osaldyq – munyń bári klımattyq ózgeristerdiń jaǵymsyz saldaryna jatady.
BUU Damý baǵdarlamasynyń málimetterine sáıkes, Ortalyq Azııadaǵy ortasha jyldyq temperatýra sońǵy úsh onjyldyqta tselsıı boıynsha 0,5 gradýsqa kóterildi. 2085 jylǵa qaraı tselsıı boıynsha 2,0-5,7 gradýsqa ósedi degen boljam bar. Tabıǵattyń tótenshe qubylystary jáne tabıǵı apattardyń jıiligi men jyldamdyǵynyń artýy fızıkalyq qaýipsizdikke, mańyzdy ınfraqurylymǵa jáne densaýlyq saqtaý men bilimge qol jetkizýge qaýip tóndiredi.
Aımaqtaǵy sý tapshylyǵy
Ortalyq Azııanyń bes eli – Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Túrikmenstan jáne Ózbekstanda jalpy sany 76 mıllıonnan astam adam turady. Búgingi tańda Ortalyq Azııa halqynyń úshten birine jýyǵy, ásirese aýyldyq jerlerde aýyzsýǵa qol jetkize almaı otyr. Sarapshylardyń boljamynsha, 2050 jylǵa qaraı óńir halqy 90-100 mln adamǵa ulǵaıady. Osylaısha, ýrbanızatsııa, klımattyń jylynýy sý resýrstaryna qysymdy kúsheıtedi.
Jahandyq jylyný Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy sý resýrstarynyń jaǵdaıyna da qatty áser etedi.
Muzdyqtar – qurǵaq klımatty Ortalyq Azııa úshin tuşy sýdyń negizgi kózi jáne ol tirshilik úshin mańyzdy. Ortalyq Azııanyń eki negizgi sý arterııasy – Aral teńizine quıatyn Syrdarııa jáne Ámýdarııa ózenderi, sondaı-aq Balqash kóliniń batys bóligin qorektendiretin Іle ózeni negizinen ózenderdiń tómengi aǵysynda azdaǵan jaýyn-shashyn kezinde qar men muzdyqtardyń maýsymdyq erýine táýeldi. Aımaqtaǵy ekonomıkalyq damý atalǵan ózen júıelerimen baılanysty. Azııa damý bankiniń boljamy boıynsha 2050-2100 jyldarǵa qaraı Syrdarııa basseıninde sý kólemi 30%-ǵa jáne Ámýdarııa basseıninde 40%-ǵa tómendeýi múmkin, bul óńirde sý resýrstaryn turaqty basqarýdy qamtamasyz etý úshin Ortalyq Azııa elderin yntymaqtasa túsýge ıtermeleıdi.
Sarapshylardyń baǵalaýy boıynsha, jyl saıyn klımattyq ózgeristiń áserinen aımaqtaǵy muzdyqtardyń tez erýine baılanysty onyń aýdany 1 paıyzǵa azaıady. Qalyptasqan úrdisti saqtaı otyryp, Ortalyq Azııa memleketteri muzdyqtardyń joıylýyna tap bolýy múmkin.
Mysaly, Qazaqstanda 2 724 muzdyq bar. Eń úlkeni – Tuıyqsý, ol sońǵy 38 jylda 1 shaqyrymǵa azaıdy. Muzdyqtyń aýmaǵy 58 mln tonna bolsa, ol jyl saıyn shamamen 1 mln tonna joǵaltady. Bul 2040 jylǵa qaraı sý resýrstarynyń 20%-dan astam tómendeýine ákeledi.
Qazirdiń ózinde baıqalyp otyrǵan Ortalyq Azııadaǵy sý resýrstaryn utymsyz paıdalaný klımattyń ózgerýiniń teris áserlerimen birge negizinen aýyl sharýashylyǵy, energetıka jáne sýǵa táýeldi basqa da qyzmet túrleri sııaqty negizgi salalarǵa áser etedi. Bul rette óńir elderiniń azyq-túlik jáne energetıkalyq qaýipsizdigine qater tónedi, sáıkesinshe klımattyń ózgerýine keri áserin tıgizedi. Onyń saldary azyq-túlik pen elektr energııasy baǵasynyń ósýine alyp keledi.
Klımattyń ózgerýiniń kýmýlıatıvti áseri de bar. Dúnıejúzilik banktiń boljamy boıynsha, shamamen 2050 jylǵa qaraı aımaqta sý resýrstaryn tutyný eń joǵary deńgeıge jetedi. Sodan keıin aǵyn aıtarlyqtaı tómendeıdi. Qatty sý tasqynymen qatar qurǵaqshylyq kúsheıip, jalpy sý tapshylyǵy seziledi.
Azyq-túlik qaýipsizdigi
Aýyl sharýashylyǵy Ortalyq Azııa ekonomıkasynda mańyzdy ról atqarady. Bul sala aýa raıy men klımatqa sezimtal. Jyl saıyn aımaq elderi qurǵaqshylyqqa tap bolyp jatyr, bul ónimdilikti tómendetedi. Al keıbir jaǵdaılarda onyń tolyq joıylýyna ákeledi, osylaısha aýyl sharýashylyǵyna orasan zor materıaldyq zııan keltiredi, onyń saldary búkil aımaqtyń azyq-túlik qaýipsizdigine qaýip tóndiredi.
Qurǵaqshylyq sonymen qatar, kontınentter arqyly mıllıardtaǵan tonna qumdy jyljytýǵa qabiletti qum kóshýi men shańdy daýyldardy týdyrýy múmkin.
Shóldi aýmaq keńeıip, azyq-túlik daqyldaryn ósirý úshin jer kólemi azaıady. Joǵary temperatýradan sýdyń jetispeýshiligi kúsheıedi jáne jaıylymdyq jerler azaıady. Bul daqyldardyń ónimdiligin tómendetip, mal sharýashylyǵyna keri áserin tıgizedi.
Energetıkalyq qaýipsizdik
Temperatýranyń joǵarylaýy men jaýyn-shashynnyń az túsýi energııa óndirisine áser etedi. Aýa raıynyń tosyn qubylystaryna baılanysty elektr energııasyn óndirý jáne berý ınfraqurylymyna tónetin qaýip energetıkalyq qaýipsizdik pen jetkizý tizbegin buzady.
Sý resýrstaryna suranystyń artýy jáne úzilissiz sýmen jabdyqtaý ony basqarýdyń qoldanystaǵy mehanızmderine qysymdy kúsheıtedi. Sonymen qatar, transshekaralyq basseınder aımaǵynda saıası qatynastardy qıyndatýy múmkin.
Gıdroenergetıka Ortalyq Azııa elderiniń, atap aıtqanda Tájikstan men Qyrǵyzstannyń ekonomıkasynda erekshe oryn alady, onda gıdroenergetıkalyq stantsııa (GES) arqasynda elektr energııasynyń kóp bóligi óndiriledi.
Gıdroenergetıka ózenderdiń gıdrologııalyq tsıkline tikeleı táýeldi, bul klımattyq modelder uzaq merzimdi perspektıvada ózgeretinin kórsetedi. Gıdroenergetıka obektileriniń senimdiligi men qýatyn tómendetedi. Sý deńgeıiniń kútiletin maýsymdyq tómendeýi nemese tipti keıbir shaǵyn ózenderdiń kebýi birqatar shaǵyn sý elektr stantsııalarynyń jumysyn toqtatýy múmkin.
Sý elektr stantsııalary úshin sel aǵyndary men shógindi jynystardyń qaýpi joǵary. Sý qoımalarynyń shógýi elektr energııasyn óndirýdi azaıtyp, GES-ti basqarýda qosymsha qıyndyqtar týdyrýy múmkin. Jalpy, dúnıejúzilik banktiń baǵalaýy boıynsha, teris klımattyq áserler Qyrǵyzstan men Tájikstanda gıdroelektr energııasyn óndirý kóleminiń 20%-ǵa tómendeýine ákelýi múmkin. Sý temperatýrasynyń joǵarylaýy nemese onyń jetkiliksiz mólsheri aımaqtyń basqa elderindegi jylý elektr stantsııalarynyń energııa óndirýine teris áser etýi múmkin.
Aımaq ekonomıkasyna teris áser etetin joǵaryda atalǵan faktorlarmen qatar, sý tasqyny, kóshkin, qar kóshkini, sel, temperatýranyń ózgerýi, qumdy daýyldar, iri materıaldyq shyǵyn keltiretin órtter sııaqty Ortalyq Azııadaǵy tabıǵı apattardyń sany men jıiliginiń ósýinen týyndaǵan qarjylyq shyǵyndar da jatady. Dúnıejúzilik banktiń málimeti boıynsha, Ortalyq Azııanyń bes memleketinde 1991 jyldan beri tek 1,1 mıllıonnan astam adam sý tasqynynan zardap shekti jáne 1 mıllıard AQSh dollarynan astam shyǵyn keltirildi. Jalpy, aımaqtaǵy tabıǵı apattar shyǵyny shamamen 10 mıllıard AQSh dollary bolady jáne jyl saıyn 3 mıllıonǵa jýyq adamnyń ómirine áser etedi.
Halyqtyń klımattyq kóshi-qony
Aýa raıy tosyn qubylys tanytatyn klımattyq ózgerister halyqtyń kedeılik deńgeıiniń ósýine áser etetin faktorlardy kúsheıtedi. Tabıǵı apattar tabysy tómen adamdardyń májbúrli qozǵalysyna ákelýi múmkin. Sý tasqyny, sel, kóshkin adamdardy kúnkórissiz qaldyryp, turǵylyqty jerlerdi buzýy múmkin. Qalyptan tys ystyq, sý tapshylyǵy ónimdilikke teris áser etedi, al munyń fermerlerdiń tabysyna yqpaly bar.
Dúnıejúzilik banktiń baıandamasyna sáıkes, 2050 jylǵa qaraı Ortalyq Azııada 2,4 mln-ǵa deıin ishki klımattyq mıgranttar paıda bolýy múmkin. Halyqtyń klımattyq aǵynynyń oshaqtary Qazaqstannyń ońtústik shekarasynda, Ózbekstan men Tájikstandaǵy Ferǵana aımaǵy men Bishkek qalasy mańyndaǵy aýdandarda, sondaı-aq Ámýdarııa ózeni boıyndaǵy Shyǵys Túrikmenstan men Ózbekstannyń ońtústigindegi iri aýdandarda paıda bolýy múmkin. Atalǵan aımaqtarda sý men eginniń qoljetimdiligi tómendeıdi dep boljanady.
Bul rette Ferǵana alqaby (Qyrǵyzstan, Tájikstan jáne Ózbekstan arasyndaǵy aýmaq, shamamen Tashkent qalasynyń aınalasyndaǵy jerler jáne Ońtústik Tájikstannyń oıpatty aýdandary (Dýshanbe qalasyn qosa alǵanda), sondaı-aq Soltústik Qazaqstannyń halyq tyǵyz ornalasqan qalalary (Qaraǵandy, Astana jáne Qostanaı) ishki qonys aýdarýshylar aǵyny ortalyǵyna aınalady. Bul Ortalyq Azııanyń osy bólikterinde sý qoljetimdiligi men daqyldar ónimdiliginiń artýyna baılanysty.
Máseleni sheshý joldary
Sarapshylardyń pikirinshe, Ortalyq Azııa elderiniń úkimetteri klımattyń ózgerýimen kúresý úshin turaqtylyqty arttyryp, sý qaýipsizdigin nyǵaıta otyryp, ulttyq deńgeıde ǵana emes, aımaqtyq deńgeıde de áreket etýi kerek.
Transshekaralyq sý resýrstaryn basqarýdy úılestirý aımaqtyń gıdrologııalyq qurǵaqshylyqqa tózimdiligin arttyrýy múmkin. Bul sonymen qatar, memleketter arasyndaǵy elektr energııasymen almasý salasyndaǵy tyǵyz yntymaqtastyqty qamtıdy. Maýsymdyq tapshylyqtar men profıtsıtterge tótep berýge múmkindik beredi.
Aıta keteıik, óńirdegi energetıkalyq qaýipsizdik máselesin sheshý týraly Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev 2022 jylǵy 21 shildede Sholpan-Ata qalasynda ótken Ortalyq Azııa memleketteri basshylarynyń IV konsýltatıvtik kezdesýinde aıtty.
«Qazaqstan transshekaralyq ózenderdiń sý resýrstaryn ózara tıimdi paıdalaný maqsatynda birlesken gıdroenergetıkalyq jobalardy iske asyrýǵa erekshe mán beredi. Osy turǵyda Qyrǵyzstanda Qambaratın GES-1 qurylysy jobasy belsendi talqylanyp jatyr. Gıdroelektrostantsııa Ortalyq Azııa elderiniń energetıkalyq qaýipsizdigin nyǵaıtýǵa, aýyl sharýashylyǵy óndirisin keńeıtý úshin jaǵdaıdy jaqsartýǵa múmkindik beredi», - dedi Prezıdent.
Sonymen qatar, Ortalyq Azııa elderine qolaısyz klımattyq áserlerge beıimdiligin tómendetý úshin aýyl jáne sý sharýashylyǵy men energetıkadaǵy sý resýrstaryn paıdalaný tıimdiligin arttyrýǵa basymdyq berý usynylady. Sýdy tıimsiz paıdalaný, ásirese sýarmaly eginshilikte ekonomıkalyq jáne áleýmettik qyzmette múmkindikti jiberip alý bolyp sanalady. Sýǵa táýeldilikti tómendetý jáne sýdy paıdalanýdyń ekonomıkalyq tıimdiligin arttyrý jónindegi eleýli kúsh-jiger Ortalyq Azııa ekonomıkalaryn beıimdeý strategııalary úshin túıindi mánge ıe.
Aımaq ekonomıkany ártaraptandyryp, resýrstardy az qajet etetin salalardy ilgeriletýi kerek. Aımaqtyń kóptegen bóliginde qazir aýyl sharýashylyǵyna ekonomıkalyq táýeldiliktiń kúshtiligin eskere otyryp, basqa sektorlardy masshtabtaý jáne qoldaý shuǵyl saıası ımperatıv bolmaq. Bul negizinen qazba otyndaryn óndirýge jáne óńdeýge táýeldi jáne basqa sektorlarda tehnologııalyq ósý men bilimniń jınaqtalýyna nemquraıly qaraıtyn sýbaımaqtarǵa qatysty. Resýrstardy paıdalanýda kómirteginiń izin azaıtý – aımaqtaǵy turaqty ekonomıkaǵa aparatyn jol.
Sý salasyndaǵy yntymaqtastyq klımattyń ózgerýine tózimdilikti arttyrý úshin óte mańyzdy. Sý qoryn joǵary aǵynǵa úılestire basqarý maýsymdyq jáne jyldyq ýaqytsha masshtabta gıdrologııalyq qurǵaqshylyqqa aımaqtyq tózimdilikti arttyrýy múmkin. Óz kezeginde, joǵaryda ornalasqan memleketter energetıkalyq qaýipsizdikti arttyrýdan paıda kóredi. Aımaqtyq yntymaqtastyqtyń artyqshylyqtary sý men elektr energııasyna degen suranystyń maýsymdyq sáıkessizdigin tómendetýden asyp túsedi. Bul sonymen qatar, aımaqtaǵy energetıkanyń turaqty damýyna yqpal etýi múmkin. Ortalyq Azııanyń uzaq merzimdi energetıkalyq qaýipsizdigi elektr energııasyn neǵurlym alýan jolmen jetkizý esebinen aıtarlyqtaı nyǵaıtylady. Al elder energetıka sektoryndaǵy parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn uzaq merzimdi qysqartý úshin jaqsy múmkindikterge ıe bolmaq.