Qyz uzatyp, kelin túsirý: qazaqtyń qudalasý salty
Qudalyqqa barý
Úki taǵý saltyn ótkizgen soń jigittiń ata-anasy baýyr-týys, quda-jegjattaryn shaqyryp keńes quryp, qudalyqqa barýdyń qamyna kirisedi. Quda-qudaǵılarǵa mindiretin at, kıdiretin shapan sekildi baǵaly zattaryn əzirleıdi, sondaı-aq, quda-qudaǵı bolyp baratyn adamdaryn irikteıdi. Qudalyqqa kórgeni kóp, ərtúrli ónerge jetik, salt-dəstúrge júırik, sheshen de isker bir adam bas quda bolyp taǵaıyndalady da, kúnniń sətin talǵap, qudalyqqa attanady.
Qudalyqqa barǵan adamdardy qyz aýyly shashý shashyp qarsy alady. Shashýdy sol aýyldaǵy eń úlgi-ónegeli, betti-bedeldi bəıbisheniń biri bastap shashady. Ony basqa abysyndary men kelinderi jalǵastyrady. Shashýǵa kóbinde jerge tússe bylǵanbaıtyn kepken qurt, irimshik, qant, kəmpıt sekildi tətti-dəmdi nərseler shashylady. Ony jınalǵan jurt kúlip-oınap, talasa-tarmasa terip jeıdi. Qudalar úıge kirip otyryp alǵan soń da syıly-bedeldi bəıbisheler shashýyn ala kelip shashyp jatady. Bul – osy aýyldaǵy barsha adamnyń «qudalyq qutty bolsyn», «qýanysh bərimizge ortaq» degen izgi nıetteriniń belgisi.
Tabaldyryq attar
Qazaq saltynda qudalyqqa kelgen adamdardy birden úıge kirgizbeıdi. Aýyldyń sergek te sheshen bir əıeli úıge kirerde olardyń aldyn tosyp: «Tabaldyryq attarlaryńyzdy berińizder, bolmasa úıge kirgizbeımiz» deıdi. Quda-qudaǵılar «tabaldyryq attar» kədesin (jolyn) bergen soń, esik ashyp úıge kirgizedi. Bul «tabaldyryq attar» delinedi.
Sybaǵa asý
Quda-qudaǵılar úıge kirip jaıǵasyp otyrǵan soń «eske alǵan eski asynan saqtaıdy» dep, súr etten (úıde bar daıyn et) olarǵa sybaǵa asady. Qazaqta, aqsaqaldar men quda-jekjattarǵa sybaǵa saqtaý – buzylmaıtyn zań ispetti. Munda, maldyń barlyq múshesiniń adamdardyń ataq-dərejesine qaraı tartylatyn orny bar. Olardan qatelesý qonaq ıesi úshin úlken aıyp, tipti olardyń ornyn aýystyrsa nemese biriniń etin birine shatastyrsa, ıaǵnı, bas tartatyn adamǵa jambas, jambas tartatyn adamǵa jilik tartsa, mindetti túrde aıyp tóleıdi. Sebebi sybaǵaly súıekterdi durys tartý-tartpaý – adamnyń qadir-qasıetine saıatyn məsele. Ər adamnyń joly, jasy, ataq-dańqyna qaraı sybaǵaly enshisin bermeý, sol adamǵa qarata aıtqanda mensinbeý, ədeıi saǵyn syndyrý, tipti qorlaý bolyp esepteledi.
Qalyń mal
Ejelgi qazaq ədet-ǵurpynda «qalyń mal» qudalar arasyndaǵy bereke-birlik pen tatýlyqtyń dənekeri ǵana bolǵan. «Qyzdan alǵandy qynǵa jaq» dep, qalyń maldy eshqashan, esh ýaqytta baılyq qaınary, kisilik maqsat-murat eseptemegen. Kerisinshe, «quryǵan adam qudasyn qınaıdy, bilimdi adam qudasyn qudaıyndaı syılaıdy» dep qarap, qudalaryna «joqty tap, jorǵa-júırigiń men jylt etkenińniń bərin maǵan ber» dep suraǵandy, «jaqynyn qazǵan jalshymaıdy» dep, ondaı adamdardy naǵyz jarymaǵan, kórgensiz dep eseptegen.
Qazaq halqynyń alys-beris, barys-kelis isteriniń bərinde kóz ben kóńil tarazysy jəne kisilik ólshemi bolǵany sııaqty, qalyń malynyń da belgili ólshemi, shegi, sany, aty-jóni, túri bolǵan. Tipti, «qalyńsyz qyz bolsa da, kədesiz qyz bolmaıdy» dep, qudalyq dəneker, qýanysh syılyǵy retinde tegin bergen qyzdardan da ərtúrli kədeler alyp, kədeler bergen. Qazaq halqynyń qalyń maly, əl-aýqaty ərtúrli adamdardy kózde ustaı otyryp belgilengen. Alaıda, «baı men baı quda bolsa, aralarynda jorǵa júredi, kedeı men kedeı quda bolsa, aralarynda dorba júredi» degendeı, ər adam óz əl-aýqatyna qaraı alys-beris jasaǵan. Ol negizinen mynadaı túrge bólinedi:
- Dəstúrli qalyń mal – bir túzý myltyq, bir beren saýyt, bir júırik at jəne maldyǵy artyq bir túıeden turady.
- Qara mal – jıyrma iri qaradan turady. Munda, qulyn, taı, buzaý-tanalar da túgel bir qaraǵa esepteledi.
- Іlý – kúıeý jigittiń qyzyn jaqsy tərbıelegeni úshin enesine mindetti túrde beretin at, túıe sekildi zat. Eger jigit ilýge kóp qarajat jumsasa, onda qalyń mal azaıtylady.
- Sút aqy – jigit jaqtyń, qyz anasyna beretin zaty, ıaǵnı ananyń analyq aq sútiniń bodaýyna beriletin syıaqy.
- Jigit túıe – qyz əkesine «ata kúshine» dep beretin zat, ıaǵnı əke kúshiniń bodaýyna beriletin syıaqy.
- Toı maly – qyz toıyna jigit jaq aparatyn soıys mal. Ədette, toı mal bir iri qara, eki usaq maldan joǵary bolady.
- Dóńgelek qalyń – 10-15 usaq mal nemese soǵan balama retinde beretin bir jylqy nemese bir sıyr.
- Balama qalyń – 10–15 usaq mal ornyna beretin bir təýir jylqy.
- Olqy qalyń – alatyn qalyńdyǵy ólip, onyń ornyna baldyzyn alǵanda tóleıtin 37 iri qara.
Qazaq saltynda bardam adamdardyń qalyńǵa beretin maldaryn bólý ústinde «quryq baýǵa» dep jylqyshylar bir mal, «qosaq baýǵa» dep qoıshylar bir mal alsa, al bata jasaǵandar «kelin tili» dep bir mal alyp qalady. Joǵaryda aıtqandaı, qazaq halqynyń dəstúrli qalyń maly – bir túzý myltyq, bir beren saýyt jəne bir júırik at pen maldyǵy artyq bir túıe ǵana bolǵan. Biraq, ol bardam adamdarǵa qaratylǵan. Al, qoly qysqa adamdar «oramal ton bolmaıdy, jol bolady» dep, barymen bazarlap, bir dən bolsa bólip, jarty dən bolsa jaryp jep, ómir boıy tatý-tətti ótken.
Jasaý
Uzatylatyn qyzǵa qyzdyń ata-anasy beretin maly men dúnıe-múlki «jasaý» dep atalady. Jasaý, ədette, qalyń malmen shamalas bolady. Aýqatty adamdar qyzyna úı tigip beredi. Tipti, qalyń maldan artyq jasaý jasap beredi.
«Jasaý» aýqatty adamdar jóninen alǵanda mynadaı mal-múlikterden turady:
- Tósek-oryn, kıim-keshek, ıaǵnı, bir aq shańqan kıiz úı, bir jaqsy tósek pen taǵy bir qus tósek, 3-7 kórpe-jastyq, birneshe tekemet, tórkórpe, syrmaq, ot kıiz, 5-6 alasha, 2-3 kilem, ishik, shapan, kóılek-kónshek ərqaısysy 9-9 nemese 7-7, eń bolmaǵanda 3-ten, 5-ten kem bolmaıdy.
- Qural-jabdyq, qarý-jaraq. Olar: er-turman, sadaq, myltyq, naıza, saýyt, qalqan, beren qylysh, qazan-oshaq, shyny-shəınek, balta-shot, balǵa-tós, egeý-túrpi, ıne-jip, ara, talys, úski-keskish, biz, sydyrǵy, bəki-pyshaq, t.b.
- At-kólik jəne saýyn-soıys, ıaǵnı, qyzǵa mingizgen jorǵa men kúıeý jigitke mingizgen júırik at jəne olardyń saýyn iship, soıyp jeýlerine bergen 3-4 sıyr, 20-30 usaq mal, sondaı-aq, artynyp-tartynyp kóshýlerine bir-eki túıe qatarlylar.
- Qyzǵa tanysyp barǵanda jəne arnaýly bergen týys-týǵandarynyń mal-dúnıeleri, ıaǵnı, minis at, saýyn sıyr, soıysqa bergen usaq maldary men kilem, syrmaq, tekemet, túrli kıim-keshek, bilezik, syrǵa, alqa, júzik, t.b.
Qyzǵa «jasaý» berý – qazaq halqynyń qyzdaryn erekshe qasterleýiniń taǵy bir belgisi. Qyz ata-anasynyń qyzymyz jat jer, jat elge barǵanda esh qıyndyq kórmeı, mal-dúnıeden taryqpaı, jylap-syqtamaı, el qatarly jaqsy kún kórip, tezirek eńse kóterip, baı-baqytty turmys keshirsin degeni əri bolashaq urpaqtardyń dúnıege tórt múshesi saý, es-aqyly durys bolyp kelip, olardyń aqaýsyz ósip-jetilýine múmkindik jasaǵany.
Otaý tigý
Qazaq saltynda quda-qudaǵılar jyrtysyn əkelip salǵan soń, aýqatty adam bolsa, qyz əkesiniń úıiniń artyna qalyńdyq pen kúıeý jigitke arnap otaý tigedi. Əri «qudaı joly» dep bir mal atap soıady. Otaý tigýge ınabatty, bedeldi, balaly-shaǵaly analar qatynasyp, «kerege kerer» degen kəde alady. Otaýǵa ýyq shanshylarda shańyraqty jasy jer ortadan asqan, balaly-shaǵaly kúıeýdiń birine yrymdap kótertedi de, oǵan bardam adamdar «shańyraq kótererge» dep bir at mingizedi. Ədettegi adamdar shama-sharyqtarynsha kıit, jol beredi. Al, otaý tikken kezde kúıeý jigit otaýyn tigýshilerge «ýyq shanshar», «týyrlyq jabar», «túndik jabar», «úzik ustar», «baý-shý baılar» degen sııaqty kədeler beredi.
Otaý tigý alǵash bas quraǵan eki jasty derbes kún kórýge baýlıdy. Otaýdy jaqsy ustap, el-jurtqa úlgi-ónege bolýdaı jaýapkershilik sezimin oıatady. Derbes oı júgirtip, erinbeı eńbektenip baı-baqytty otbasy qurýǵa yntalandyrady. Ózgelerge ıek súıeý, boı kúıezdik, jalqaýlyq ədetterinen erterek aıyǵýǵa negizdeıdi. Eńbekshildikke, iskerlikke baýlıdy.
Otaýǵa kirgizý
Salt boıynsha qalyńdyq pen kúıeý jigitke arnap tikken otaý-ǵa, eń aldymen, qalyńdyqty kirgizedi. Qalyńdyq otaýǵa kirgen boıda as-taǵam turatyn sol jaq bosaǵaǵa baryp, oń aıaǵymen jerdi bir teýip, dalaǵa qaıta shyǵady. Odan soń, kúıeý jigit kirip, sol jaq bosaǵaǵa baryp, ol da jerdi bir teýip dalaǵa shyǵady. Bul olardyń: «osy otaýdyń ómirlik ıesi biz bolamyz, bosaǵamyz berik, tórt túligimiz saı bolsyn» degeni. Odan soń, otaý tikken qaýym otaýǵa kirip, «qudaı jolyna» arnap soıylǵan maldyń etin jep, tis tıgizbeı mujyǵan moıyndy kúıeý jigitke qyz jeńgeleriniń bireýi əkelip beredi. Kúıeý jigit ony qolyna alyp jibek oramalmen orap, otyrǵan jerinde qozǵalmaı turyp shańyraqtan dalaǵa laqtyryp jiberedi. Bul – kúıeý jigittiń: «tútinimiz túzý shyqsyn, el aldynda bet-bedelimiz joǵary bolsyn, bolashaqta úlgi-ónegeli, qadir-qasıetti otbasy bolyp, osy shańyraqtaı adamgershiligimiz asqaq bolsyn» degeni.
Kúıeý jigit moıyn orap shańyraqtan laqtyryp shyǵarǵan jibek oramaldy «moıyn usynarym» dep kúıeý jigitke moıyn usynǵan əıel alady. Al, kúıeý jigit usynǵan moıyndy shańyraqtan laqtyryp shyǵara almasa, onda úlken aıyp tóleıdi. Otaýǵa kirgizý qyz ben kúıeý jigitti bolashaq otaýdy el-jurt aldynda jaqsy basqaryp, ata-analary men kóptiń úmitin aqtaýǵa qulshyndyrady. Otbasyna jəne erli-zaıyptylyq qatynasqa jaýapkerlik sezimin oıatyp, alǵashqy adymda ózderin úı ıesi, qojaıyn reti-de sezinip, otbasyna degen súıispenshilikterin arttyrady. Bolashaq otaýdyń sharýashylyǵyn qalaı shalqytý jóninde alǵashqy oı-qııalǵa jeteleıdi.
Neke qıdyrý
Bul – bas qurap úılenetin jigit pen qyzdyń mindetti túrde oryndaıtyn ǵurpy.
Neke – bas qosyp úılenetin jubaılar úshin óte qasıetti uǵym əri erli-zaıyptylyq jəne oǵan beriktik sharty. Neke qıdyrýǵa kúmis bilezik, kúmis saqına jəne jebe salynǵan bir tostaǵanǵa quıylǵan tətti sýdy mollanyń aldyna jaıylǵan aq dastarqan ústine qoıady. Er-əıel eki jaǵynan nekege kýə bolatyn (úshten joǵary) adamdar úıdi qoralaı kelip otyrady. Ər ekijaqtyń kýəgerleri tolyq kelip bolǵan soń, molla júginip otyryp: «Bismilləhı ırrəhimən ırrəhım! Allanyń əmiri, Paıǵambardyń súnneti, adal nekelengen osy qyz ben jigittiń (er men əıel diń) nekeleri turaqty, bastary baqytty, saý deneli, uzyn ómirli, jaqsy perzentti, yntymaq-berekeli bolýyn, bir Alla, ózińnen ǵana tileımiz! Alla-hýak bar!» dep, neke duǵasyn oqyp, tostaǵandaǵy tətti sýǵa dem salyp, kúıeý jigitten: – Pəlenniń qyzy túgendi ózińizge ómirlik jar etýge rızamysyz? – dep suraıdy. Oǵan jigit rıza bolsa: – Rızamyn! – dep jaýap beredi. Sol kezde jigit jaqtyń kýəlikke kelgen adamdary bir aýyzdan: – Kýə-kýə, kýəmiz, Kýəlikke júremiz.Tańda Təńir aldynda, Munda qazy aldynda, Aq kýəlik beremiz! – dep ile jóneledi.
Odan soń, molda qalyńdyqtan: – Siz pəlenniń uly túgenge ómirlik jar bolýǵa rızasyz ba? – dep suraıdy. Qyz rıza bolsa:– Rızamyn! – dep, óz rızashylyǵyn beredi. Sol kezde onyń kýə gerleride: – Kýə-kýə, kýəmiz, Kýəlikke júremiz,Tańda Təńir aldynda, Munda qazy aldynda, Aq kýəlik beremiz! – dep qyzdy qostaı ketedi. Sońynda, molla qyz ben jigittiń rızalyǵyn alǵan soń, qolyndaǵy neke sýyn aldymen jigitke berip bir urttatady, onan soń, qyzǵa b rip bir urttatady. Bul olardyń resmı erli-zaıypty bolǵandyǵynyń belgisi esepteledi. Mine, bul «neke qıdyrý» dep atalady.
Nekelerin qıdyryp, neke sýyn ishken kúni túnde jigit qalyńdyǵymen ońasha kezdesedi. Bul kezdesý – «otaýǵa túsý» dep atalady. Qyz jeńgeleri kúıeý jigit pen qalyńdyqqa arnap tósek salyp, ústine neke jaýlyq tósep berip, eki jasty ońasha qaldyryp, jaqsy tilekterin bildirip, úıden shyǵyp ketedi. Bul «aq nekeli tún» dep atalady. Bul túni qalyńdyqtyń bolashaq kúıeý aldyndaǵy pəktigi men arýlyq abyroıy aıqyndalady...
Qalyńdyqtyń qyz balalyq qasıetin taza saqtap, zańdy nekege deıin beti ashylmaı qutty ornyna qonýy qyz balanyń jeke óz basynan tys, týǵan eli men ata-anasyna úlken abyroı əperip, bolashaq otbasynyń tatý-tətti, baı-baqytty ómir ótkizýine berik negiz qalaıdy. «Qyzǵa qyryq úıden tyıym, ulǵa myń san jerden syn» dep, úılený toıymen «aq neke túnine» erekshe mən beredi.
Neke qıdyrý úılenetin qyz ben jigittiń, ıaǵnı, bas qurap, ómirlik jar bolýdy nıet etken er men əıeldiń bir-birine degen jaýapkershilik, ózara aıaýshylyq, baǵynyshtylyq sezimin oıatady. Sondaı-aq, aq nekege adal bolýǵa, mahabbat-neke isiniń jeńil-jelpi qaraýǵa bolmaıtyn óte mańyzdy, adamgershilik pen ar-abyroıǵa saıatyn qasıetti is ekendigin alǵashqy adymda uǵyndyrady. Bolashaq otbasynyń tatý-tətti, bereke-birlikti bolýyna rýhanı, ıdeıalyq jaqtan negiz qalaıdy. Kóńil kúıdi ornyqtyryp, eki jasty bir maqsat, bir tilek te bolǵa qulshyndyrady
Betashar
Bul — jańa túsken kelinge alǵash ret ata-enesi men onyń týys-týǵandaryn tanystyryp, ədep-ıba jóninde təlim berip, tərbıe júrgizetin, sondaı-aq, jas kelinge tuńǵysh ret eskertý jasap, jaqsy-jaman ister jóninde qulaqqaǵys etetin təlim-tərbıelik qýaty joǵary halyqtyq jyr. Qazaq halqy «kelindi — bastan, balany — jastan» dep, kelin men bala tərbıesine erekshe mən beredi. Sondyqtan da ər otbasy kelini tabaldyryǵyn attasymen oǵan el-jurt, úlken-kishilerin túgel tanystyryp, nelerdi isteý, nelerdi istemeý, qalaı júrip, qalaı turý, qandaı adam bolý týraly muqııat təlim-tərbıe júrgizip, qatań talaptar qoıady. Bul tuńǵysh ret betashar jyrynda aıtylady.
Ədette, jańa túsken kelinniń betin alystan sharshap keldi dep, sol kúni demaldyryp, ertesi el-jurt, týys-týǵandary túgel jınalǵanda ashady nemese toı ústinde ashady. Keı jerde kelin kelisimen ata-ene tabaldyryǵyn attatqan boıda betin ashady. Alaıda, jańa túsken kelin qashan betin ashqansha, basyna jelek búrkenip, shymyldyq ishinde otyrady. Betin ashqan soń baryp, ornynan turyp shaı quıyp, jańa ortaǵa aralasyp, el-jurtpen tanysa bastaıdy. Kelinniń betin ashatyn kezde, ony eki abysyny eki qoltyǵynan demep ata-enesiniń úıine aparyp, bosaǵada tórge qaratyp ustap turady.
Betashar aıtatyn jigit betashar kədesin dombyrasyna baılap alyp, dombyramen ənge qosyp, kelinge ata-eneleri, qaınaǵa, qaıyn bıkelerimen jaqyn týys-týǵandaryn tanystyryp, ata-ene, úl ken-kishi aldynda ədepti, ıbaly, eńbekshil bolý, ótirik-ósek aıtpaý, jamandyq ataýlydan boıyn aýlaq ustaý týraly jyr joldaryn nóserletip kelip, «pəlen atańa» nemese «pəlen eneńe bir səlem!» degen saıyn kelin ıilip səlem jasap turady. Mine, osylaısha, aýyl-aımaq, úlken-kishige tegis səlem jasatyp, son daı-aq, aqyl-keńes berip, jaqsylyq-jamandyqty túgel eskertekelip, kelinniń betin búrkep turǵan jelekti ashyp, kelindi kópshi lik kekór setedi. Mine, bul «betashar» dep atalady.
Kelinniń betin ashqan jigit «betashar» kədesin, kelinniń eki qoltyǵynan súıep turǵan eki kelinshek «qoltyq súıer» kədesin alady. Betashardyń jańa túsken kelin úshin təlim-tərbıelik məni men ǵylymı negizi óte joǵary. Ol jańa túsken kelinge boryshtylyq jəne jaýapkershilik sezimin týdyryp, ədepti, uıatty, muratty, eńbekshil, isker bolýǵa daǵdylandyryp, úlkendi qurmettep, kishini aıalaıtyn, túrli jaman qylyqtardan boıyn aýlaq ustaıtyn, keńpeıildi, keshirimdi, meıirimdi, janashyr bolýǵa baýlıdy. Eseıý, erjetý, jar súıý, perzent kórý sııaqty ómir zańdylyǵyn shynaıy uǵyndyrady. Kimniń alys, kimniń týys ekendigin bilgizip, úlken-kishimen bolǵan qarym-qatynas jolyn aıqyndap beredi.
Enshi berý
Qazaq saltynda ərbir ata-ana úılengen ulyna «enshi», qyzyna «jasaý» berip, irgesin bólip otyrady da, kenje ulyna enshi bermeı, qara shańyraqqa murager etedi.
Qazaq halqy «enshi» dep – uly úılenip, bólek otaý bolǵan kezde «mynaý seniń enshiń» dep ata dəýletinen bólip beretin mal-dúnıeni aıtady. Ədette, ulǵa bergen «enshi» men qyzǵa bergen «jasaý» qaraılas bolady. ıAǵnı, ata-ana ulyn bólgende basyna úı turǵyzyp berýden tys, əl-aýqatyna qaraı «enshiń» dep en salyp mal beredi. Balaly-shaǵaly bolsa, «qolǵanatyń bolady» dep, uldyń ini-qaryndastarynyń birin qosyp beredi.
«Enshi» alǵan ulmen «jasaý» alǵan qyzdyń enshi men jasaýlaryn alǵan kúnnen bastap ata-anasynyń mal-dúnıesine qol suǵý quqyǵy bolmaıdy. Enshi almaı, qara shańyraqty basqan ul (meıli ol kenjesi, meıli ortanshy, meıli úlkeni bolsyn) qalǵan ata dəýletine ıe bolady da, ata-anany baǵyp-qaǵý jaýapkershiligin sol arqalaıdy. Ulǵa «enshi», qyzǵa «jasaý» berý urpaqtarǵa jaýapkershilik sezim uıalatady. Úıli-barandy bolǵan jas jubaılarǵa derbes tirshilik jolyn izdeýge, adal eńbek, aşy ter tógip, óz kúshterimen baqyt-baılyq jolyn tabýǵa, erte bastan sharýanyń qyr-syryna qanyǵyp, ózgelerge ıek súıep alýdaı jaman ədetten aryltady.
Úıi, kúıi bólinip, quqyq-múddeshegi aıyrylǵan kúnnen (enshi alǵansha) bastap, ata-anamen baýyr-týystarynyń mal-múlkine qol salýdyń jolsyzdyq bolatyndyǵyn shynaıy uǵyndyryp, ata-anasy kóz jumyp ketken jaǵdaıda ata dəýletine talasyp, týystar arasynda daýlasyp-jaýlasýdyń aldyn alady. Qysqasy, urpaqtardy baqyt, baılyqty elden emes, tókken terden kútýge daǵdylandyrady. Baýyr-týystar arasynda bereke-birlikti nyǵaıtyp tatý-tətti ótýlerine, týystyq súıispenshilikti sýytpaýlaryna múmkindik jasaıdy.
Materıal Aıyp Núsipoqasulynyń «Tal besikten jer besikke deıin» atty kitabyna negizdelip daıyndaldy.