Qytaımen sý bólý kelisimi 60 paıyz maquldandy – mınıstrdiń eksklıýzıv suhbaty
- Bıyl Ertistiń boıyndaǵy Buqtyrma sý qoımasynyń keıbir tusy jaǵadan alystap ketkeni týraly vıdeolar tarady. Bul máseleni Qytaı jaǵymen talqyladyńyzdar ma?
- Byltyr Buqtyrma sý qoımasynda jınalǵan sý kólemi az boldy. Ol, birinshiden, qoımaǵa Ertisten keletin sýdyń kólemine baılanysty. Al Ertisten sýdyń az kelýin qurǵaq tsıklmen baılanystyryp otyrmyz. Sebebi, qazir Buqtyrma sý qoımasyndaǵy sý deńgeıi byltyrǵydan 3 tekshe shaqyrym artyq. Sondyqtan bıyl alańdaıtyn másele joq deýge bolady.
Jalpy, Qytaı Halyq Respýblıkasymen qalaı jumys istep jatyrmyz degenge kelsek, 2015 jyldan bastap eki ortada jumys toby qurylǵan. Sol toptyń ishinde birneshe baǵyt boıynsha arnaıy toptar bar. Bizden sol jumys tobyna 20 adam kiredi. Buryn ol topty Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń departament bastyǵy basqaratyn. Sý resýrstary mınıstrligi qurylǵannan beri onyń deńgeıin kóterdik. Jumys tobyndaǵy Qazaqstannyń arnaıy tobyna meniń orynbasarym Nurlan Aldamjarov jetekshilik etedi.
Búginde máselelerdiń 60 paıyzy boıynsha ortaq sheshimge keldik deýge bolady. 40 paıyzdaı jumys qaldy. Kelisimdi resmı qujatqa aınaldyrýǵa eki jaq ta múddeli bolyp otyr.
- Keıingi 6-7 jylda Qytaı men Qazaqstannyń arasyndaǵy Ertis sýyn birlesip paıdalaný týraly kelissózderdiń resmı mátini eshqaıda jarııalanbaıdy. Tipti kelissózdiń ózi jabyq ótedi. Osy protsesti ashyq etý kerek deıtinder kóp. Bul usynysty qoldaısyz ba? Eger qoldamasańyz, sebebi qandaı?
- Sizge Qytaımen qalaı jumys istep jatqanymyz jaıynda eki mysal keltireıin. Qorǵas degen ózen bar. Shekara syzyǵy ol ózendi qaq bólip ótedi deýge bolady. Sol ózenniń boıynda Qytaımen birge gıdrotehnıkalyq nysan saldyq. Onyń jumysy 100 paıyz avtomattandyrylǵan. Nysannyń shlıýzderi sý shekara syzyǵynyń eki jaǵyna birdeı aǵatyndaı etip jasalǵan. Bir tarap shlıýzdi kóbirek nemese azyraq ashqysy kelse, ekinshi jaǵyna da avtomatty túrde týra sondaı sý aǵady. Dál osyndaı avtomatty nysan Súmbe ózeniniń boıyna da salynǵan. Oǵan endi elektr qýatyn tartý kerek. Ol úshin bıýdjetten 119 mln teńge bólindi. Endi Shyǵys Qazaqstan oblysynda Úlken Lasty degen ózen bar. Ol da shekarany boılap aǵady. Oǵan da dál osy tásildi qoldanamyz degen kelisim bar. Ázirge aramyzda ortaq sý kózderi bar basqa memleketterdiń eshqaısysymen mundaı kelisimge kelip kórgen joqpyz.
Al kelissózderdiń ashyqtyǵy týraly aıtsaq, sýdy bólý, paıdalaný, jınaqtaý máseleleri strategııalyq mańyzǵa ıe ekenin eskerý kerek shyǵar. Keıbir pozıtsııalardy jarııa etýge bolmaıdy. Ony ashyq aıtýymyz qajet. Halyq bilýi kerek málimetti resmı kózder arqyly berip kelemiz. Mysaly, qazan aıynda ótken kelissózderdiń negizgi qorytyndylaryn baspasóz qyzmeti arqyly, resmı saıtymyz arqyly jarııaladyq. Sondyqtan biryńǵaı jabyq dep aıtpas edim. Jalpy 20-dan astam ózen boıynsha Qytaı tarapymen kelissóz júrgizip jatyrmyz. Onyń ishinde sizder kóp jazatyn Ertis te, Іle de bar. Ózińiz aıtqandaı, tórt iri transshekaralyq ózenimiz bar. Olar basty nazarymyzda. Qalǵandary boıynsha kelisimge kelemiz dep oılaımyn.
- Reseımen Jaıyqtyń sýyn birlesip paıdalaný, ondaǵy problemalardy birlesip zertteý jóninde kelisim bar. Sol zertteýlerdiń qorytyndysy shyqty ma? Reseı aýmaǵyndaǵy gıdrotehnıkalyq nysandardyń sý paıdalaný balansy Qazaqstan múddesin qanshalyqty eskerip bekitiledi?
- 2019 jyly siz aıtyp otyrǵan Jol kartasy bekitilgen. Jaıyqtyń boıyndaǵy gıdrotehnıkalyq nysandardyń ınventarızatsııasy Jol kartasynda kórsetilgen merzimderge saı júrip jatyr. Ár mekeme óz jumysyn istep jatyr. Inventarızatsııanyń qorytyndysy boıynsha siz ataǵan suraqtyń bárine jaýap tabýymyz kerek. Reseı óz jaǵyndaǵy nysandar týraly málimet usynady, biz óz jaǵymyzdan málimet beremiz.
Kópjyldyq zertteýler kórsetip otyr. Sý mol jyldary Jaıyqtan bizge jylyna 8 tekshe shaqyrym sý keledi. Bıyl 7,8 tekshe shaqyrym keldi.
- Jalpy Keńes odaǵy ydyraǵannan beri Jaıyqtyń boıyna neshe gıdrotehnıkalyq nysan salynǵan? Onyń nesheýi Qazaqstandiki, nesheýi Reseıdiki? Reseı tarapy Jaıyqtyń boıyna qandaı da bir gıdrotehnıkalyq nysan salǵan kezde Qazaqstannyń resmı kelisimin alyp otyr ma?
- Batysta Reseıden kelip quıatyn birneshe ózen bar. Jaıyqtan basqa Qıǵashtyń máselesi bar degendeı. Ol ózenderdiń bárin birlesip paıdalaný týraly alǵashqy kelisimder 1960 jyly bekitilgen. 1982 jyly ol kelisimder qaıta qaraldy. Odan keıingi kelisim 2010 jyly jasaldy. Osy kelisimsharttyń 6-babynda jazylǵan: eger taraptardyń biri gıdroqurylym salatyn bolsa, mindetti túrde ekinshi jaqqa eskertý kerek. Nysan salynǵannan keıin de onyń eki jaqqa qalaı áser etkenine zertteý júrgiziledi. Taraptardyń biriniń esebi boıynsha, nysannyń keri áseri kóp bolsa, arnaıy jumys toby qurylyp, máseleni birge zertteıdi. Kelisimsharttyń 12-babynda týra osyndaı shart bar. Osy baptardyń qanshalyqty oryndalǵanyn jańaǵy Jol kartasynyń zertteýleri aıasynda anyqtaımyz. Ol jumys áli bitken joq.
- Zertteýlerdiń aldyn ala málimetteri bar ma? Reseı nemese Qazaqstan jaǵynda Jaıyqtyń tabıǵı tirshiligine zııan keltirip jatqan nysandar anyqtaldy ma?
- Ázirge ony aıtý erte. Aıtyp otyrmyn ǵoı, Reseı tarapy óz málimetin usynady, biz óz jaǵymyzdaǵy málimetti usynamyz.
- Sonda bir-birlerińizdiń resmı málimetterińizge kóz jumyp sengeli otyrsyzdar ma?
- Joq. Reseı usynǵan málimetti Jaıyqtyń problemasyn biletin sý mamandarymen, sý dıplomattarymen talqylaımyz, ıaǵnı mamandar tekserip, bizge baǵasyn beredi.
- Jaıyqtyń mańyndaǵy qýańshylyq tsıkli qaı jylǵa deıin jalǵasýy múmkin? Bul týraly naqty zertteýler bar ma?
- Jańa aıtqanymdaı, bıyl sýdyń jyldyq kólemi 7,8 tekshe shaqyrym boldy. Sý mol jyldary bizge tıetin úles – 8 tekshe shaqyrym. Keńes zamanynda jasalǵan kelisimde osyndaı úles bekitilgen. Bıyl sý mol jyldardaǵy úlesten 0,2 tekshe shaqyrym ǵana az sý keldi. Eń sý tapshy jyldary 3,4 shaqyrym ǵana sý kelgen. 2020 jyly sondaı jaǵdaı tirkeldi, ıaǵnı 2020-2021 jyldary qýańshylyq boldy. Sý deńgeıi sodan tústi. Al qazir qarasaq, jaqsaryp keledi.
- Syrdarııa sýyn boıyndaǵy tórt memlekettiń birlesip paıdalanýyn retteıtin Syrdarııa basseındik sharýashylyq birlestigi deıtin ortaq mekeme bar. Ardager maman Narıman Qypshaqbaev sııaqty sarapshylardyń sózinshe, 1988 jyldan beri sol mekemege tek Ózbekstan azamattary taǵaıyndalyp kele jatyr eken. Osynyń kesirinen sý bólý, oǵan monıtorıng jasaý kezinde Qazaqstannyń múddesi durys qorǵalmaı jatyr deıtin paıym bar. Siz mınıstr retinde osy tendentsııany buzýǵa nıettisiz be?
- Durys aıtasyz, sekseninshi jyldardan beri osy másele qoıylyp kele jatyr. Negizi o basta ol birlestiktiń basshysyn Syrdarııany bólisetin elderdiń ókilderi kezekpen, rotatsııa boıynsha basqaryp otyrýy kerek bolǵan. Tashkentke bul máseleni qoıyp otyrmyz. Buıyrsa, 2024 jyldan bastap aldaǵy úsh jylda Qazaqstan Araldy qorǵaý jónindegi halyqaralyq qorǵa tóraǵalyq etedi. Osy tóraǵalyq barysynda siz ataǵan máseleni kótermekpiz. Árıne, ol jerde qarjy máselesi de bar, ıaǵnı birlestiktiń jumysyn qarjylandyrý jaǵyn biz sheshýimiz kerek.
- Ol sonshalyq kóp aqsha ma?
- Ony zertteımiz.
- Narıman Qypshaqbaevtyń aıtýynsha, 1982 jylǵy kelisimde jalpy Syrdarııa basseıniniń jyldyq sý qory orta eseppen 37 tekshe shaqyrym dep kórsetilgen eken. Osynyń ishinde Qazaqstannyń úlesi 17,4 tekshe metr sý bolý kerek. Demek, 37 tekshe shaqyrymnyń 38 paıyzy Ózbekstandiki, 52 paıyzy Qazaqstandiki. Qalǵan 10 paıyzy Qyrǵyzstan men Tájikstandiki. Keńes odaǵy ydyraǵannan keıin tórt memlekettiń mınıstrleri osy kelisimdi kúshinde qaldyrypty. Degenmen, qazir Syrdarııadan bir jylda biz alatyn sýdyń kólemi 12 tekshe shaqyrymnyń mańynda. Qalǵan 5,4 tekshe shaqyrym sý qaıda ketip jatyr?
- Ony bylaı túsiný kerek. Sý deńgeıi jyl saıyn ózgerip otyrady. Sý kóp jyly Qazaqstan jyl boıynda 12 tekshe shaqyrym sý alý kerek. Bıyl 12,4 tekshe shaqyrym sý aldyq. Sý az jyldary bizdiń úles 8 tekshe shaqyrymnan az bolmaý kerek. 17 tekshe shaqyrym sý alǵan kezimiz bolǵan. Biraq ol kezde Syrdarııanyń jyldyq sý aǵyny 37 tekshe shaqyrymǵa jetken. Qazir Syrdarııada ondaı kólemde sý joq. Biraq ol kelisimde Qazaqstannyń úlesi 17,4 tekshe shaqyrym bolý kerek dep jazyldy degen sóz emes. Kelisim boıynsha, bizdiń úles sý kóp jyldary 12 tekshe shaqyrymnan, az jyldary 8 tekshe shaqyrymnan kem bolmaý kerek.
- Al osy úlestiń oryndalýyn qalaı baqylap otyrsyzdar? Sýdyń qajetti mólsherde berilip jatqanyna kúmánmen qaraıtyn sarapshylar bar. Sol úshin ǵaryshtan baqylaý ornatýdy usynyp júr. Siz oǵan ne deısiz?
- Gıdrobeketter arqyly baqylaımyz. Mysaly, Shardara sý qoımasyna qansha sý kirip, shyqqanyn ózimizdegi gıdrobeket arqyly kórip otyramyz. Kóksaraıda da solaı. Qyzylorda oblysynda tórt gıdroqurylym bar. Sonyń árqaısysynan qansha sý ótip jatqanyn bilip otyramyz. Týra osyndaı tásil Ózbekstanda da qoldanylady. 4 memlekettiń Halyqaralyq sý sharýashylyǵy komıssııasy bar. Osyǵan deıin ol komıssııa jylyna eki ret kezdesip, máselelerdi talqylaıtyn, bir-birimizge esep beretinbiz. Ótken joly Tashkentte kelistik – endi jylyna tórt ret kezdesip turamyz. Sonyń bári derekterdi salystyryp, bettestirýge arnalǵan. Sáıkes kelmeý jaǵyna kelsek, aıyrmashylyq 4 paıyzdan aspaıdy.
Kosmostan baqylaýǵa kelsek, bizde «Qazaqstan Ǵarysh sapary» degen mekeme bar. Keıingi eki jyldyń ishinde burynǵy Ekologııa mınıstri aqparattyq júıe ornatyp bastaǵan. Biz Sý resýrstary mınıstrligi sol jobany ári qaraı jalǵaımyz, ıaǵnı sý kólemin ǵaryshtan anyqtaý da jolǵa qoıylyp keledi. Qazir bizdiń aýmaqqa kirip, shyǵatyn sýdyń 30 paıyzyn ǵaryshtan, 70 paıyzyn gıdrobeketter arqyly eseptep otyrmyz. Bolashaqta sý aǵynyn ólsheıtin qosymsha quraldar ornatsaq deımiz. Sonyń bárin biriktirgende qolymyzdaǵy aqparat naqtyraq bola túsedi. Endi onyń bári bolashaqtyń jumysy.
- Syrdarııanyń boıyndaǵy tórt memleket te sýdy únemdemeı paıdalanady degen túsinik bar. HHІ ǵasyrda otyryp baqshany ketpenmen sýaratyndar bar ekeni aıtylady. Naqty ózimizge kelsek, sharýalardy sý únemdeýge mindetteıtin sharalar qabyldana ma?
- Aǵyn sýǵa kelsek, jańbyrlatyp jáne tamshylatyp sýarý tehnologııalaryn bilesiz. Jerdi tegisteý deıtin taǵy bir baǵyt bar. Qazir lazerlik tehnologııanyń kómegimen tegisteıtin arnaıy tehnıka bar. Ketpenmen sýarý dep otyrsyz ǵoı. Bylaısha aıtqanda, bul da týra sol sııaqty. Jer tutastaı tegis bolsa, sý esh kedergisiz, tez jaıylady. Osy tásil arqyly ylǵaldy 20 paıyz únemdeýge bolady. Eki kún buryn Ózbekstannan bir azamat málimet berdi. Ózbekstandaǵy 4 mln gektardan astam sýarmaly alqaptyń 1 mln gektardan astamy sý únemdeý tehnologııalary arqyly sýarylady. Biraq sonyń 50 paıyzynda osy lazermen jer tegisteý tásili qoldanylady.
Al Qazaqstanda sýarmaly jerdiń 20 paıyzdaıynda jańbyrlatyp jáne tamshylatyp sýarý tásilderi qoldanylady. Bul – 280 myń gektar alqap degen sóz. Osy problemany ári qaraı sheshý úshin sharýa qojalyqtaryna shyǵyndardyń bir bóligin ótep berý máselesin qaıta kóterip jatyrmyz. Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligimen sol sýbsıdııany kóbeıtý máselesin zerdeleı bastadyq. Kóbeıse, sharýalar qarqyndy arttyrar edi. Naqty aıtsaq, jańbyrlatyp jáne tamshylatyp sýarý tehnologııalaryn óndirý shyǵyndaryn, jerasty sýyna uńǵyma qazý shyǵyndaryn, sý jaıatyn aryq tartý jáne uńǵymaǵa elektr qýatyn tartý shyǵyndarynyń bir bóligin memleket ótep otyr. Sol memleket tóleıtin úlesti kóbeıtsek degen oı bar.
- Sý dıplomatııasyna qatysy bar ǵalymdar Reseımen, Qytaımen ótetin kelissózderde qarsy jaqtan 20-30 adam keletinin, biz jaqtan saýsaqpen sanarlyq adam ǵana qatysatynyn aıtady. Maman tapshylyǵynyń kesirinen olardyń qarqyndaryna úlgermeı jatatyndaryn aıtyp júr. Osy máseleni qalaı rettemeksiz?
- Jalpy ondaı problema bar. Jańa qurylǵan mınıstrliktegi eń úlken departament – osy halyqaralyq qarym-qatynasty retteý departamenti. Onyń ishinde úsh basqarma bar. Sol basqarmalarǵa buryn osy sý salasynda istegen mamandardy qaıtadan jınap jatyrmyz. Sý saıasaty departamentin bólek ashtyq. Ol departamentke basshy qylyp osy salada ómir boıy istep kele jatqan, Qytaımen aradaǵy jumys tobynyń 12 otyrysy ótse, sonyń toǵyzyna qatysqan mamandy taǵaıyndadyq. Buryn bul júıeden ketip qalǵan bolatyn. Sony qaıtardyq. Ǵylym jáne ınnovatsııa departamenti bar. Sol jerge osy salada 20 jyl istegen, keıingi 3-4 jyldyń ishinde basqa jumysqa aýysyp ketken mamandy dırektor etip ákeldik. Osynyń arqasynda Almatyda Reseıdiń jumys tobymen kezdesýge biz de 20 adam bolyp bardyq. Jańaǵy qyzmetke alǵan departament basshylary toptyń múshesi retinde qatysady. Qysqasy, salany jaqsy biletin mamandardyń laýazymyn kóterip otyramyz.
- Aýyz sý tarıfin, kommýnaldyq sý tarıfin bekitý isinde sizderdiń mınıstrlikterińizge qandaı quzyret berildi?
- Tarıfti Ulttyq ekonomıka mınıstrligi bekitedi. Biraq mindetti túrde bizdiń kelisimimizdi alady. Biz óz usynystarymyzdy, ustanymdarymyzdy aıtyp, dáleldeımiz. Osyndaı túrli usynystardyń negizinde bir sheshim qabyldanady.
- Ózińiz aqyl-keńesin surap júrgen Narıman Qypshaqbaevtyń bir suhbatynda aıtqan sózi bar: «Qazaqstanda sý jetpeıdi emes, jetkilikti. Sony uqsatatyn bas jetpeı jatyr», - dep. Jalpy, Qazaqstan jeriniń astyndaǵy jáne ústindegi sý qory qazirgi 20 mln adamnyń qajettiligin neshe paıyz ótep otyr?
- Bul suraǵyńyz sál durys emes. Óıtip aıta almaımyz. Sebebi, ár jyly sýdyń kólemi ár túrli bolady.
- Sonda kópjyldyq, ortasha esepteýler joq pa?
- Dál búgin bizdiń aýmaqqa jyl saıyn keletin sýdyń kólemi qazirgi qajettilikterimizge jetkilikti. Qazir respýblıka aýmaǵynda qalyptasatyn sýdyń 25 paıyzyn ǵana paıdalanyp otyrmyz.
- Burynǵy Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń alqa májilisinde osy vedomstvonyń vıtse-mınıstri Serik Qojanııazov 2040 jylǵa qaraı sý tapshylyǵy 50 paıyzǵa jetýi múmkin ekenin aıtqan edi. Al siz jyldyq qordyń 25 paıyzyn ǵana paıdalanyp otyrmyz deısiz. Osy sandardyń sáıkessizdigin túsindirip berińizshi...
- Sáıkessizdik sandarda emes, túsinikterde. Jyl boıynda Qazaqstan aýmaǵynda qalyptasatyn sýdy 100 paıyz paıdalaný kerek degen maqsat bolmaý kerek. Tabıǵat tepe-teńdigin saqtaý úshin sýdy tym kóp tutynýǵa bolmaıdy. Tapshylyq degen osydan týyndaıdy. Adam qajetine dep tabıǵattyń aýzynan jyrsaq, klımattyń ózgerýi jyldamdaıdy, ekologııalyq azyp-tozý bastalady. Tapshylyq týyndaıdy degen sózdi osylaı túsindirýge bolady. Aqsaqaldyń «sýdy uqsatatyn bas joq» degeni de osy áńgime.
- Jańaǵy 25 paıyz tutynylatyn sýdyń ishki qurylymy qandaı? Aýyz sýǵa, óndiriske, aýyl sharýashylyǵyna neshe paıyzdan ketip jatyr?
- Ol sýdyń 65 paıyzy aýyl sharýashylyǵyna, 15 paıyzy ónerkásipke, 2 paıyzdaıy aýyz sýǵa paıdalanylady. Qalǵany kommýnaldyq sharýashylyq, abattandyrý sııaqty túrli salaǵa jumsalady.
- «Sýdy uqsatatyn bas kerek» degen sózdiń bir jaǵy sýdy jınaqtaý máselesi týraly bolsa kerek. Buǵan deıin sý qoımalaryna bólingen qarajatty ysyrap etken komıtet basshysynyń sottalǵanyn da kórdik qoı. Osy baǵytqa qandaı tyń jańalyq ákelmeksiz?
- Prezıdent óz Joldaýynda el aýmaǵynda 20 sý qoımasyn salý, 15 gıdroqurylymdy kúrdeli jóndeý týraly tapsyrma berdi. Onyń bári Qazaqstan aýmaǵynda qalyptasatyn sýdyń kólemin jınaqtaý úshin kerek. Osy 20 nysan salynyp bitkende el aýmaǵynda qosymsha 4 tekshe shaqyrym sý jınaqtaı alamyz.
- Ol sý tapshy óńirlerdiń problemasyn qanshalyqty sheshe alady? Bizdiń bilýimizshe eldiń ár óńirinde salynady ǵoı.
- Iá, 20 nysan eldiń ár túkpirinde salynady, ıaǵnı bir óńirdiń ǵana máselesin sheshýge baǵyttalmaǵan. Biraq, sanmen aıtsaq, Qyzylorda oblysynda aýyl sharýashylyǵy salasy jylyna shamamen 4 tekshe shaqyrym sý tutynady. Túrkistan oblysynda da týra sondaı. Jambyl oblysynda daqyl sýarýǵa bir jylda 1 tekshe shaqyrym sý kerek. Sonda salynatyn 20 nysan Jambyl oblysynyń qajettiligin 4 ese óteıdi degen sóz.
Jemqorlyq jaǵyna kelsek, konkýrsty biz oınatpaımyz – Qarjy mınıstrligi ótkizedi. Biz solarǵa qujatyn daıyndap beremiz. Konkýrs aıaqtalǵannan keıin tapsyrys berýshi retinde kelisimshartqa bizdiń mınıstrlik otyrady. Al tapsyrstyń qalaı oryndalǵanyn tekseretin oryndar jetkilikti.
- Bul 20 nysan qaı jyly tolyq qoldanysqa beriledi. Qandaı kózden qarjylandyrylady?
- Bir nysan salynyp bitti. Keler jylǵa Túrkistan oblysyna qarajat bólindi. Segiz nysan boıynsha jobalyq qujattary kelesi jyldyń alǵashqy jartysynda daıyn bolady. Osydan keıin qurylys bastalady.
- Kóktem saıyn Shyǵysta «Buqtyrma sý qoımasy jarylǵaly tur» degen áńgime taraıdy. Ońtústikte Sharadany aıtyp shoshytady. Astananyń ózinde «Sergeev sý qoımasynan tasqyn kele jatyr» degen feıkter jeldeı esedi. Qyzylaǵash tragedııasyn kórgen halyqqa feıkke sendi dep renjýdiń ózi artyq shyǵar. Bul baǵytta qandaı joba-josparyńyz bar?
- Shardarada qaıta jaraqtaý jumystary bıyl bitti. Endi Kóksaraıdyń jobalaý-smetalyq qujattaryn ázirlep jatyrmyz, aıaqtalýǵa jaqyn. Kelesi jyly 38 sý qoımasyna kópfaktorly tekserý júrgizemiz. Oǵan qarajat bólindi. Bul nysandardyń qaısysy qansha jylǵa jaramdy ekenin, qashan kúrdeli jóndeý júrgizý kerektigin arnaıy qurylǵylarmen eseptep shyǵaramyz. Osyndaı zertteý arqyly 15 sý qoımany jóndeý kerektigi anyqtalǵan. Qazir jobalaý-smetalyq qujattaryn daıyndap jatyrmyz.
- Sonda siz ataǵan 53 qoıma – eldegi búkil nysannyń neshe paıyzy?
- Bul jóninde ınventarızatsııa júrgizgenbiz. Jalpy, eldegi sý qoımalarynyń naqty sany – 352. Onyń 87-si bizdiń «QazSýShar» mekemesiniń teńgeriminde. Men ataǵandar eń iri degen qoımalar. Qalǵan nysandardyń bári jergilikti ákimdikter balansynda. Olardyń qaýipsizdigine, tıimdiligine solar jaýap beredi.
- Qazaqstandaǵy jerasty sýynyń kólemi qansha? Qaı jyldardan bastap ol qordy údemeli túrde paıdalana bastaýymyz múmkin? Ondaı strategııańyz bar ma?
- Biz qazir Ulttyq gıdrogeologııa qyzmetin qalyptastyryp jatyrmyz. Jergilikti ákimdikterdiń, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń, Ónerkásip jáne qurylys mınıstrliginiń keıbir fýnktsııalaryn sol qyzmetke alamyz. Keńes zamanynan qalǵan zertteý jumystarynyń derekteri boıynsha jerimizdiń astynda 40 tekshe shaqyrymnan astam sý bar. Qashan údemeli paıdalana bastaımyz degen suraǵyńyzǵa osy gıdrogeologııalyq qyzmet qurylǵannan keıin jaýap izdeıdi. Ázirge jerasty sýynyń 3-5 paıyzyn aýyz sýǵa ǵana paıdalanyp otyrmyz.
- Transshekaralyq ózenderge qaıta oralsaq. Olardyń kóbi bastaýyn muzdyqtardan alady. Kezinde Ekologııa mınıstri bolǵan Mels Eleýsizovtiń muzdyqtardy aq túske boıap tastaıyq degen usynysyna jurt bolyp kúldik qoı. Qazir Eýropanyń keıbir elderi muzdyqtardy saqtap qalý úshin túrli avantıýrıstik jobalardy zerttep jatqanyn kórip otyrmyz. Sizdiń bul turǵydaǵy ustanymyńyz qandaı?
- Bizdiń jumysymyz – bar sýdy elge durystap jetkizý. Al siz aıtyp otyrǵan másele endi Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń jumysy bolsa kerek. Sol úshin arnaıy departament jumys isteıdi. «Qazgıdromet» te solarǵa qaraıdy. Biz muzdyqtar máselesimen aınalysyp jatqan joqpyz.
- «QazSýShardyń» jumysyn qaıta formattaý qajet pe? Eks-mınıstr Zúlfııa Súleımenova qyzmetinen ketip jatqanda áleýmettik jelidegi paraqshasynda sizge birneshe máseleni amanattaǵandaı boldy. «QazSýShar»-dyń moınyndaǵy qaryz týraly aıta kelip, mekemedegi qarjylyq zań buzý faktileri boıynsha protsessýaldyq sharalar qabyldanatynyna úmit bildirgen-di. Osy jóninde tarqatyp aıtyńyzshy. Eks-mınıstr qandaı zań buzý faktisi týraly aıtyp otyr?
- Joǵary aýdıtorlyq palatanyń «QazSýShar» RMK qyzmetin tekserý qorytyndysy boıynsha qarjylyq zań buzýshylyqtar anyqtalǵan. Olardyń bir bóligi tekserý barysynda joıylsa, qalǵan eskertýler de joıylyp jatyr.
Atalǵan zań buzýshylyqtarǵa jol bergen kináli adamdarǵa tártiptik jaza taǵaıyndaldy. Eskertýler joıylyp, obektiler belgilengen merzimde qalpyna keltiriledi. Qazir kásiporyn qyzmeti turaqty baqylaýda.
- Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mamandarynyń aılyǵy qashan jáne qandaı mólsherde kóteriledi?
- Kelesi jyldyń 1 qańtarynan bastap sý salasy qyzmetkerleriniń eńbekaqysy orta eseppen 25% ulǵaıady. Budan bólek, Qazaqstannyń ár óńirinde sý resýrstaryn bólý jáne ony paıdalanýdy baqylaý máselelerimen aınalysatyn bólimder paıda bolady.
- Qurǵaq jyldary bizge Jaıyq arqyly jetpeı qalǵan sýdyń ornyn Ertisten toltyrý týraly bastamalar aıtylyp jatady. Bul qanshalyqty múmkin dep oılaısyz?
- Reseı tarapymen kelissóz arqyly jaz ben kúzde «Irıkla» qoımasynan qosymsha sý alý kózdelip otyr. Jaıyq basseıninde birlesip zertteýler júrgizý týraly ýaǵdalastyq bar ekenin aıttyq. Osynyń bárin eskersek, sý az jyldary Jaıyq arqyly Qazaqstanǵa jetpeı qalǵan sýdyń kólemin Ertis sýymen toltyrý máselesi qarastyrylmaıdy.
- Eldiń batys óńirlerinde, ásirese Mańǵystaý oblysynda aýyz sý máselesi óte ózekti. Osy máseleni Kaspııge quıatyn salalardyń aǵysyna zııan keltirmeı qalaı retteýge bolady? Mańǵystaýdaǵy aýyz sý máselesi qashan naqty sheshiledi? Senat depýtattary sý tuşytý jobalaryna qarastyrylǵan qarajat bıýdjetti naqtylaý kezinde jospardan túsip qalǵany týraly másele kótergen edi. Sonyń aıaǵy ne boldy?
- Búginde Mańǵystaý oblysyn sýmen qamtamasyz etý kólemi – táýligine 156 800 tekshe metr. Jalpy, sý úsh kózden tartylady. «MAEK» JShS-nen táýligine – 52 000 tekshe metr, «Kaspıı» sý tuşytý zaýyty» JShS-nen táýligine – 25 000 tekshe metr sý, jerasty sý kenishterinen táýligine – 14 800 tekshe metr sý, «Astrahan-Mańǵyshlaq» sý qubyry arqyly Edil ózeninen táýligine – 65 000 tekshe metr sý alynady.
Aýyz sý tapshylyǵy máselesin sheshý úshin óńirde qýattylyǵy táýligine 155 500 tekshe metr sý tuşytatyn 9 zaýyt pen qondyrǵy salynyp jatyr.
Sondaı-aq Astrahan-Mańǵyshlaq sýaǵaryn rekonstrýktsııalaý bastaldy.
Qurylys-montaj jumystary 2022 jyly qolǵa alynǵan. Joba boıynsha barlyǵy 177 shaqyrym qubyr aýystyrylady. Jobany jyl aıaǵyna deıin aıaqtaý josparlanǵan.
Sonymen qatar, Quıylys-Melovoe jobasy qolǵa alyndy. Sonyń arqasynda Mańǵystaý oblysy Túpqaraǵan aýdanyndaǵy Aqshuqyr jáne Saıyn Shapaǵatov aýyldarynyń 188,2 myń turǵyny aýyz sýmen qamtamasyz etiledi.
Sondaı-aq, Qyzan aýylynda aýyz sý máselesin sheshý úshin «Qazba-Aqshymyraý-Qyzan» sý qubyry kúrdeli jóndeýde ótkizilip jatyr.
Mınıstrlik Kókjıde jobasyn usynyp otyr. Oǵan qarjy bólinse, Mańǵystaý jáne Atyraý oblystarynda taza aýyz sýdyń qosymsha kózi paıda bolar edi.
- Kaspıı tartyla berse, kól arqyly munaı tasymaldaý problemaǵa aınalýy múmkin degen paıymdar aıtylyp júr. Jańa mınıstrliktiń basshysy retinde Kaspıı máselesindegi ustanymyńyz, strategııańyz qandaı?
- Prezıdent tapsyrmasy boıynsha Kaspıı teńizin zertteýmen aınalysatyn memlekettik ǵylymı ınstıtýt qurylady. Instıtýt Kaspıı teńiziniń ekologııalyq problemalaryn zertteýmen, onyń ishinde sý deńgeıiniń tómendeýin, teńiz sútqorektileriniń jappaı qyrylý sebepterin anyqtaýmen, Kaspıı ıtbalyqtarynyń popýlıatsııasyn saqtaýmen, sondaı-aq Kaspıı mańyndaǵy basqa memleketterdegi áriptesterimen tyǵyz qarym-qatynasty qamtamasyz etýmen aınalysady. Kaspıı teńiziniń qorshaǵan ortasyna memlekettik monıtorıng júrgizedi.
Instıtýt qyzmetiniń nátıjeleri negizinde Kaspıı teńizi ekojúıesiniń barlyq baǵyty boıynsha obektıvti jáne táýelsiz aqparat alý kózdelgen. Ol derekter memlekettik jáne jergilikti atqarýshy organdardyń keshendi sharalar qabyldaýyna negiz bolady.
- Іske sát! Suhbatyńyzǵa rahmet.