Qırap turǵan úıler, qoqysqa toly kósheler – «Taza qala» telejobasy Jezqazǵanda
Qoqys tarıfi úsh ese qymbattady, qala tazardy ma?
Jezqazǵannyń eki jyl buryn qaıta oblys ortalyǵy atanǵany belgili. Sáıkesinshe, óńirge júktelgen jaýapkershilik te arta túskeni sózsiz. Ulytaý ortalyǵynyń áleýetin jetildirý úshin atqarylar jumys kóp. Bul qatarda tazalyq taqyrybynyń bar ekeni de belgili. Osyǵan oraı, Jezqazǵanda «Taza Qazaqstan» baǵdarlamasy aıasynda túrli sharalar turaqty túrde ótip turady. Qala kósheleri men saıabaqtary tazalanady. Jasyl jelekter baptalyp, gúlzarlar retke keltiriledi.
Qala ákimdiginiń málimetinshe, bıyl 1,5 mlrd teńgege saıabaq pen 3 skverdi, 2 rámizder alańyn abattandyrý jumystaryn júrgizý kózdelgen. Sondaı-aq, aldaǵy jyldarǵa jergilikti bıýdjet esebinen 1,7 mlrd teńgege 2 jańa skver men saıabaq salý josparda bar. Alaıda, abattandyrý jumystarynyń aqsap turǵany Jeńis kóshesi boıyndaǵy Máńgilik alaý saıabaǵynda birden baıqalady. Halyq jıi keletin, demalatyn, Keńgir sý qoımasy mańyndaǵy naǵyz gúldenýi tıis birden-bir orynda aǵashtar qýrap jatyr. Bul bir ǵana jyldyń máselesi emes ekeni túsinikti. Máńgilik alaýdyń da oty sónip, ornyna qoqys tolǵan.
Jalpy, qaladaǵy qoqys úıindileri, onyń ýaqytynda shyǵarylmaýy jóninde baǵdarlamaǵa suhbat bergen birneshe turǵyn jetkizdi. Olar bılikti kinálaıdy, bılik turǵyndardyń ekologııalyq mádenıeti tómendigin aıtady. Jaqynda qoqysqa qoıylǵan 110 teńgelik tarıf birden úsh esege qymbattaǵan. Al narazy bolǵan turǵyndardy ákimdik kóp ýádege toıdyrypty. Alǵashqyda qosymsha qarajatqa qoqys shyǵaratyn tehnıkany jańartý, konteınerlerdi, qoqys alańdaryn jańǵyrtý ýáde etilgen. Qaı ýádeniń oryndalmaǵanyn ekobelsendi Valerıı Fomın aıtyp berdi.
«2022 jyly 2 qarashada tazalyq mekemesi men ákimdik qoqys shyǵarý úshin kelisimge qol qoıdy. Kelisimge kelmes buryn qoǵamdyq keńeste tarıf qunyn 110 teńgeden 330 teńgege kóterý jaıynda másele talqyǵa tústi. Alaıda qazir qoqys konteınerlerin qoıatyn arnaıy oryn joq, jáshikterdiń sany da azaıdy. Buryn 4 konteıner tursa, qazir dóńgelegi synǵan, «múgedek» ekeýi ǵana qalǵan. Aýla ishinde jol joq, Jezqazǵannyń kez kelgen aýlasyna kirseńiz, uqsas kóriniske tap bolasyz. Qalanyń basym bóligi osyndaı jaǵdaıda», - deıdi ekobelsendi.
Jezqazǵanda 21 avtokólik jolyna ortasha jóndeý jumystary bastalǵan. Pýshkın, Babyr bı, Ǵaryshkerler syndy kósheler bıyl retke kelýi tıis. Alaıda qala turǵyndary oǵan kúmánmen qaraıdy. Óıtkeni jyl saıyn joldar jóndeledi, biraq esh ýaqytta sońyna deıin jetkizilmeıdi. «Taza qala» baǵdarlamasynda da ortalyqtaǵy Abaı kóshesiniń jaı-kúıi, ashyq qudyqtardyń kóptigi jáne jaıaý júrginshiler jolynyń múldem joq ekeni kórsetildi.
Jańa, eski, qıraý aldyndaǵy úıler
Árıne, qalada jumysy jolǵa qoıylǵan kommýnaldyq qyzmetter de bar. Máselen, Q. Sátpaev kóshesi boıyndaǵy turǵyn úı ótken ǵasyrdyń 60-jyldary salynǵan. Munda jóndeý jumystary júrgizilip, kútip-baptalady. Sondyqtan áli kúnge syr bermeı tur.
«Úılerdiń jaǵdaıy jaqsy, aýlany, kireberisti árdaıym tazalap turamyz, jertóleni de kórseńizder bolady. Tazalaýshylar kún saıyn jumys isteıdi, kireberister aptasyna bir ret jınalady. Aýdanda óte jaqsy adamdar turady», - deıdi úıdegi PIK jetekshisi Lıýbov Chırık.
Al ótken jyly aýla abattandyrylyp, balalarǵa jańa oıyn alańy berilgen. Mundaı jumys óńirde turaqty atqarylyp keledi. Mysaly, bıyl Jezqazǵanda 31 alań ashylady. Áıtse de, qaladaǵy sý jańa oıyn alańdarynyń sapasyna kúmán bar. Baǵdarlama júrgizýshisi men qala belsendisi Shámshi Qamze jerge myqtap ornatylmaǵan átkenshekterdiń balalarǵa qanshalyqty qaýipti ekenin kórsetti.
«Bul – jańa úıdiń aýlasy. Aýladan bólek, jertólege tússeńiz, kóshedegi jańbyr sýy jınalǵanyn, qurylys qaldyǵy jertólege úıilip tastalǵanyn kórýge bolady. Bul qoqysty shyǵarý asa qıyn jumys emes», - deıdi Sh. Qamze.
Sonymen birge, qoǵam belsendisi Nurbolat Bazarbaıuly qabyrǵasy kórinip turǵan keńes zamanyndaǵy úıler jóninde aıtyp berdi.
«Bul úıler negizi 1958 jyly salynǵan. Ne jylýy joq, ne káriz júıesi joq, amaldyń joǵynan adamdar ony baspana etip otyr. Qoqystyń ózin ýaqytynda jınaýǵa jergilikti bıliktiń qaýqary jetpeıdi. Eger Tótenshe jaǵdaılar basqarmasy osy máseleni qolǵa alyp, saraptama júrgizse, úıdi jaramsyz dep tanyr edi. Sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq stantsııa men polıtsııa da qoqys jóninde hattama toltyryp, ákimshilik jaýapqa tarta alady. Bul problemany turǵyndar 5-6 jyl boıy aıtyp keledi. Eshqandaı reaktsııa joq», - deıdi N. Bazarbaıuly.
Nekrasov kóshesiniń boıynda da qıraýǵa shaq qalǵan úılerdi jıi kezdestirýge bolady. Mine, myna úı – ótken ǵasyrdyń ortasynda osy qalanyń negizin qalaýǵa atsalysqan qurylysshylarǵa ýaqytsha berilgen baspana. Alaıda «ýaqytsha turý» 80 jylǵa sozyldy. Al ony kútip-baptaý úshin eshqandaı PIK óz jaýapkershiligine alǵysy kelmeıdi.
Músinshiler men sýretshiler qalasy
Qazaqstannyń birneshe qalasynda mýral salyp kózge túsken talantty top Jezqazǵan qalasynda turady. Munda qalanyń ajaryn ashatyn 9 mýral bar jáne bul jumystar aldaǵy ýaqytta da jalǵasatyn kórinedi.
«Bizdiń jumystarymyz halyqtyń kóńilinen shyqty. Bir úıge sýret salsaq, ekinshi úıdiń turǵyndary ákimdikke habarlasyp, ózderine de qajet ekenin aıtady. Ózge óńirlerden de tapsyrystar túsip jatyr. Óıtkeni, kóptegen qala eskirip, surqaı tartady. Al mýral kóńilge dem beredi, qalaǵa kórik beredi», - deıdi sýretshi Aıdos Rahymbekov.
Shaharda jańa demalys oryndary, alleıalar ashylǵan. Olardyń sánin keltirer eskertkishter de kóptep ornatylyp jatyr. Birer jyl buryn ult uıasy Ulytaýda demeýshilerdiń qoldaýymen tutas túrki jurtynyń kıesi sanalatyn «Kókbóri» eskertkishi boı kóterdi. Eńseli týyndynyń bıiktigi – 10 metr. Dúnıejúzindegi eń iri kókbóri músini halyqtyń rýhyn kóterip, namysyn janyp, eldik pen erlik ustanymyna úndep turatyny sózsiz.
Músinshi Amantaı Meńdiǵalıev munymen toqtap qalmaı qala ishiniń estetıkasyn arttyratyn týyndylar jasaýdy qolǵa alǵan. Sonyń biri – Ulytaýǵa kireberis jolda batyrlar músinin ornatyp, Ulytaýǵa bara jatqan adamdar demalyp, júrek jalǵaıtyn keshen salǵysy keledi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys pen tyl ardagerlerine arnalǵan «Keıýana» músini de A. Meńdiǵalıev sheberhanasynda ázirlenip jatyr.
Qoqystan da mańyzdy máseleler bar – ákimdik
Kúrdeli máselelerdi sheshý úshin birer jyl buryn Ulytaý oblysyna Berik Ábdiǵalıuly basshylyqqa kelgen edi. Oblys ákimi aldymen qolǵa alǵan jumystardy tizip berdi. Byltyr 50 eski úı jóndeýden ótse, bıyl qarasha aıyna deıin taǵy 40 úı jańartylady. Qalany abattandyrýmen aınalysatyn mekeme de osydan 3-4 aı buryn qurylypty.
Al qala ákimi Qaırat Shaıjanov qoqys shyǵaratyn mekeme tabý qıyn ekenin aıtady.
«2022 jyly jazda qoqys shyǵarýǵa memlekettik konkýrs jarııaladyq, oǵan eshkim qatyspady. Qyrkúıek aıynda ekinshi ret jarııaladyq, sonda «Sát tazalyq» mekemesinen basqa eshkim ótinim bergen joq. Jalpy estetıka, tazalyq, abattandyrý máselelerin keler jyldyń enshisine qaldyrdyq. Bıyl odan da mańyzdy jumystardy – jylý júıelerin, sý qubyrlaryn, káriz júıelerin jóndep jatyrmyz. Kelesi jyly da bul jóndeýdi jalǵastyramyz. Oǵan bıyl 15 mlrd qarajat jumsaldy», - dep túsindirdi Q. Shaıjanov.
Baǵdarlama júrgizýshisi, qala men oblys ákimderi jáne tazalyq mekemesiniń basshysy qoqys toly aýlalardy aralap shyqty. Tazalyqqa jaýapty kompanııa basshylyǵy arnaıy grafık bar ekenin, sol grafıkke sáıkes qoqys toly shaǵynaýdan apta sońynda bir-aq jınalatynyn aıtty. Ákimder máseleni kóp sozbaýǵa tapsyrma berdi.
Qalalar reıtıngi
«Taza qala» júrgizýshileri Jezqazǵan qalasy týraly barlyq aqparatty jınap, sarapshylarǵa tapsyrdy. Mamandar kóshedegi tazalyq pen tártip, kommýnaldyq qyzmettiń jumys júıesi, abattandyrý, halyq mádenıeti, qala estetıkasy atty bes krıterııge súıene otyryp, qalaǵa óz baǵalaryn berdi.
Bul shyǵarylymdy sáýletshi Serik Rústembekov, depýtat Erlan Dákenov jáne ekolog Sábıt Qashqynbaev baǵalady.
«Shynyn aıtqanda Jezqazǵandy kórip, qarnym ashty. Ábden tozǵan qalaǵa uqsaıdy. Maqtan tutatyn oryndaryn da kórsetti, onda da tuǵyrdyń qattaýy, eskertkish tastary qısyq-qyńyr. Kóringen jerde qurylys jáne turmystyq qaldyqtar úıilip jatyr. Eger aınala tap-taza bolyp, jarqyrap tursa qoqys tastaýǵa dátiń de barmaıdy. Al myna ortada ósken adamnyń mádenıeti qandaı bolmaq?» - dedi S. Rústembekov «Taza qala» baǵdarlamasynda.
Depýtat Erlan Dákenov te tal egý, aǵash sýarý jumystary baıqalmaǵanyn, kóshelerdegi mádenıet pen estetıka aqsap turǵanyn jetkizdi.
«Qalanyń kórinisine, onyń ishinde tek qana halyqtyń mádenıetine 1 upaı qoıdym. Basqa jaǵynan alyp qarasaq, qarapaıym qoqys jáshikteri jetispeıdi, eshqandaı suryptaý jumystary joq. Tipti qoqysty ýaqytynda shyǵarýdyń ózi úlken problema», - dedi ekolog S. Qashqynbaev.
Jalpy esepte kenshiler qalasy 7 upaı alyp, qalalardyń tazalyq reıtınginde eń sońǵy orynǵa jaıǵasty. Bul tizimde Almaty (25 upaı), Qyzylorda (20 upaı), Taldyqorǵan (19 upaı), Shymkent (18 upaı) qalalary kósh bastap tur.
Eske sala ketsek, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń «Taza Qazaqstan» bastamasy aıasynda Jibek Joly arnasynda «Taza qala» aýqymdy telejobasy kórermenge jol tartty. Túsirilim toby Qazaqstannyń iri jáne shaǵyn qalalaryna baryp, tazalyǵy men kórki týraly áńgimeleıdi. Jýrnalıster jergilikti turǵyndarmen kezdesedi, kommýnaldyq qyzmetterdiń jumysyn kóredi, aımaqtyń ekologııalyq ómirine belsendi qatysatyn barlyq eriktilermen tanysady. Buǵan deıin Kazinform saıtynda Shymkent, Túrkistan, Taraz, Qyzylorda, Óskemen, Semeı, Pavlodar, Almaty, Taldyqorǵan jáne Qonaev qalalarynyń tazalyǵy jóninde reportajdar serııasy jarııalanǵan edi.
Aıta keteıik, «Taza Qazaqstan» ekologııalyq baǵdarlamasy aıasynda telegram-bot iske qosyldy. Endi kez kelgen adam tsıfrlyq júıe arqyly quzyrly organǵa ekologııalyq aryz-shaǵymyn jetkize alady. Ol úshin bottyń basty mázirinen «ótinish joldaý» optsııasyn tańdap, máseleniń mán-jaıyn tolyq sıpattap jazyp, qosymsha foto nemese vıdeo júkteý kerek. Habarlamańyz jergilikti ákimshilikke joldanady. Artynsha ótinish tirkelgeni, qaralyp jatqany nemese oryndalǵany týraly jaýap keledi. Nátıjesinde shaǵymdanýshy oryndalǵan jumysty 5 baldyq júıemen jáne kommentarıı jazý arqyly baǵalaıdy. Eger 3-ten tómen baǵa qoıylsa, másele tyńǵylyqty atqarylýy úshin ákimdikke qaıta joldanady.