Kınoprokat mekemeleri memlekettik til jónindegi zań talaptaryn qatań saqtaýy tıis - M. Ábenov
Keshe Májilistiń jalpy otyrysynda Murat Ábenov, Ergen Doshaev, Baqytbek Smaǵul jáne Gúlnara Seıitmaǵanbetovalar bastaǵan top depýtat dál osy kıno salasyndaǵy memlekettik saıasattyń jaǵdaıyna qatysty máselelerdi qozǵap, onda qazaq tildi kórermenniń quqy shektelip otyrǵanyn alǵa tartty. Atap aıtqanda, Premer-Mınıstr men Bas prokýrorynyń atyna joldanǵan kınokórsetilim máseleleri týraly depýtattyq saýaldy Murat Ábenov jarııalaǵan bolatyn.
«Qazir jastar kitap oqýdan góri kıno kórýge áýes ekenin moıyndaýymyz kerek. Turǵyndardyń ál-aýqatynyń jaqsarýymen qatar kınoǵa degen suranys óse túsýde. Sońǵy 10 jyl ishinde kınoteatrlar kórermenderiniń sany 12 esege ulǵaıdy. Búgingi kúni kınoǵa barýshylar sany 70 myńǵa jýyq bolsa, aldaǵy birneshe jyldyń ishinde 3 esege ósip, 200 myńnan asady degen sarapshylardyń boljamy bar. Qazaqstandyq kıno aýdıtorııasynyń 80 paıyzyn 30 jasqa deıingi kórermender quraıdy. Búgingi jastardyń 75 paıyzy qazaq tilinde sóıleıtinin eskersek, osy aýdıtorııanyń perspektıvalyq ósýi memlekettik tildegi kórermender arqyly bolatyny anyq. Osyndaı ózgeristerdiń negizinde qazaq tilindegi kınoǵa, ásirese óz elimizde túsirilgen shyǵarmalarǵa suranys artatyny zańdy qubylys», - deıdi depýtat Murat Ábenov.
Aıta keterligi, memleket tarapynan kıno salasyn damytýǵa, ásirese, ulttyq kıno óndirisin qoldaýǵa baǵyttalǵan nátıjeli qadamdar buǵan deıin de jasalǵan. Sonyń arqasynda sońǵy 2-3 jyldyń ishinde birneshe sapaly, zaman talabyna saı keletin qazaqstandyq avtorlardyń fılmderi jaryq kórdi. Erekshe serpilis aǵymdaǵy jyl basynan da baıqalady. Mysaly, talantty rejıser Ermek Tursynovtyń «Shal» fılmi kıno salasyndaǵy eń bedeldi sarapshy mamandardyń baǵalaýymen halyqaralyq festıvalderdiń dengeıinde shyǵarylǵan joǵarǵy sapaly týyndy bolyp tanylýda. Al «Bolashaq» baǵdarlamasynyń stıpendıattary týraly túsirilgen «Armandastar» kınosy myńdaǵan jas kórermenderdiń kóńilinen shyqty. Bul rette depýtat Murat Ábenov jýyrda ǵana kópshiliktiń nazaryna usynylǵan Sh.Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» kınostýdııasy «Jaýjúrek myń bala» atty tarıhı fılmin erekshe atap ótedi. «Tarıhı desek tek janry emes, bul kınonyń tarıhta qalatyndaı jóni bar. A. Sataevtyń bul shyǵarmashylyq jobasy memleketimizdiń qazirgi damý kezeńindegi elim deıtin azamattardyń rýhanı suranysyna saı, keıipker jastardyń otansúıgishtigin, eldiń basyna qıyndyq túsken kezde qazaq halqy birigip, Otan úshin otqa túsýge taıynbaıtynyn kórsete bilgen fılm! Onyń kórermenderge unaǵany sonshalyq, jylaıtyn jerinde búkil zal bolyp kózine jas alyp, kúletin jerinde birge kúlip, al fılm bitken soń sırek kezdesetin jaǵdaı, uzaǵynan tik turyp, shapalaq urǵany. Memlekettiń qarjysy bosqa ketpepti dep, máz boldyq. Ol qarjynyń tek rýhanı azyq esebinde emes, aqshalaı qaıtarymy da bar ekeni baıqaldy. Sebebi, otandyq kınoóndiriste erekshe oqıǵa - premera ótken eki demalys kúni-aq 147 mıllıon teńge kassalyq túsim alyp kelip, otandyq kınoónim úshin absolıýttik rekord jasady», - deıdi M. Ábenov.
Bul ǵana emes, sońǵy jyldary otandyq kınoóndiristegi jaǵymdy qubylystyń biregeıi - «Bolashaq» baǵdarlamasy aıasynda shet elderde bilim alǵan jastardyń qaýymdastyǵy qazaq tilin damytýǵa óz úlesin qosý úshin bir jyldyń ishinde jas jáne kishkentaı kórermenderimiz úshin álemdik deńgeıde tanymal bolǵan 3 fılmniń dýblıajyn jasaýdy uıymdastyrdy. Sonyń nátıjesinde joǵary sapada «Kólikter-2», «Batyl júrek» mýltfılmderi jáne «Qara kıimdiler-3» fılmi túpnusqa - aǵylshyn tilinen aýdarylǵan. Sonyń arqasynda buryndary osyndaı shyǵarmalardy qazaq tilinde kórýge qoly jetpeı júrgen kórermender kóptep kınoteatrlarǵa kele bastady. Mysaly, «Kólikter-2» mýltfılmin qazaq tilinde tamashalaýǵa 25 myńǵa tarta kórermen kelgen. Ol osy týyndyny kórgen barlyq kórermenderdiń 30 paıyzynan asady. Bul kórsetkish odan da joǵary bolar edi.
Degenmen, osy tóńirektegi «áttegen-aıdy» Májilis depýtaty birqatar kedergilermen túsindiredi. «Otandyq kınoóndiristi memleketimizdiń belsendi túrde qoldaýyna qaramastan, osy qasıetti ónerdiń áleýetin maqsatymyzǵa saı, tıimdi paıdalanýǵa birneshe júıeli kedergilerge tap boldyq. Olardyń eń bastysy - otandyq kıno kórsetý júıesi osy saladaǵy bastalǵan serpiliske, kópshilik qoǵamnyń suranysyn óteýge daıyn bolmaı shyqty. Kezdeısoq týyndaǵan, kútpegen jerden paıda bolǵan problema dep te aıtý da qıyn. Sebebi, birneshe jyl buryn mundaı jaǵdaı týyndaıtynyn bilip, aldyn-ala osy salaǵa qatysty memlekettik dengeıde naqty sharalar qabyldandy», - deıdi M. Ábenov. Mysaly, otandyq kınematografııa salasyndaǵy máselelerdi retteý maqsatynda 2010 jyly «Mádenıet týraly» zańǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizilgen. Atap aıtqanda, kınematografııadaǵy ulttyq, onyń ishinde balalar men jasóspirimderge arnalǵan fılmder jasaý, sheteldik fılmderge qaraǵanda ulttyq fılmderdi shyǵarýǵa, olardyń taralymyn kóbeıtýge jáne prokattaýǵa basym jaǵdaılar jasaý memlekettik saıasattyń basymdyqtary bolyp belgilendi. Sonymen qatar, atalǵan talaptardyń oryndalýyn baqylaý maqsatymen kınoónimderdi ındeksatsııalaý jáne prokattyq kýálikter berý mehanızmi engizildi, ulttyq kınonyń krıterııleri anyqtaldy. Zańymyz «Fılmderdi prokattaý tili» degen jeke bappen tolyqty. Bul bapqa sáıkes Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda barlyq fılmdi prokattaý qazaq tilinde jáne basqa da tilderde júzege asyrylatyndyǵy kórsetilgen. Ekinshiden, ulttyq fılmderdi prokattaý qazaq tilinde jáne qajettigine qaraı basqa da tilderde júzege asyrylýǵa tıistigi aıqyndalǵan. Úshinshiden, shetel telearnalarynan retranslıatsııalanǵan fılmderdi qospaǵanda, Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵyna prokattaý maqsatynda ákelinetin (jetkiziletin) barlyq fılmderge 2012 jylǵy 1 qańtardan bastap qazaq tilinde dýblıaj jasalýǵa tıis bolatyn.
«Sóıtip, «sheteldik fılmderdi qazaq tilinde kóretin boldyq» degen kórermen qaýymnyń qýanyshy uzaqqa sozylmady. Sebebi, zań qabyldanǵannan beri de jeńil aqsha taýyp úırenip qalǵan prokattaýshy kommertsııalyq uıymdar elimizge ákelinetin fılmderge qazaq tilinde dýblıaj jasaýdy daǵdyǵa aınaldyrmady. Oǵan múmkindikteri men ýaqyty jeterlik edi», - deıdi depýtat M. Ábenov.
Onyń aıtýynsha, atalǵan zań normalaryn oryndaýǵa eń aldymen fılmderdi prokattaýmen aınalysatyn mekemeler men olarǵa baǵynyshty kınoteatrlar qarsylyq tanytyp otyrǵan syńaı bar. «Óıtkeni, olar «qazaq tildi kórermen joq, qazaq tilinde fılmderge suranys joq» degen jalǵan qoǵamdyq pikirdi qalyptastyrý maqsatynda qazaq tilindegi fılmderge kemsitýshilik kórsetip, astyrtyn memlekettik saıasatqa qarsy áreketter jasaýda. Qalyptasqan jaǵdaı quqyq qorǵaý organdary tarapynan jan-jaqty tekserilýi kerek», - degen depýtat birqatar dáleldi mysaldardy alǵa tarty.
Mysaly, onyń aıtýynsha, kórermenniń qalaýynan shyqqan «Jaýjúrek myń bala» fılmi joǵary suranysqa ıe bolǵanymen, qazaq kórermenderi ana tilderinde túsirilgen fılmdi óz elinde túpnusqada kóre almaýyna narazylyqtaryn bildirgen. Alǵashqyda fılmniń 30 kóshirmesi orys tilinde (60%) jáne 21 kóshirmesi qazaq tilinde (40%) shyqqan. Osynyń saldarynan tipti 98 paıyzy jergilikti ult halqynan turatyn Qyzylorda qalasynda birinshi aptada «Jaýjúrek myń bala» fılmi orys tilinde ǵana kórsetilgen. «Men kınodrama degen bas keıipkerdiń jylaýy ma desem, qatelesippin! Kınodrama - ol qazaq azamattarynyń óz elindegi kınoteatrda qazaq tilinde túsirilgen otandyq týyndylardy ana tilinde kóre almaýy eken!», - degen depýtat tek bir aptadan soń qoǵamdyq pikirdiń yqpalymen ǵana kınoteatrlar qazaq tilindegi kóshirmelerge qosymsha suranys bere bastaǵanyn ǵana qynjyla aıtty. Degenmen, artynsha olar qaıta quıtyrqy áreketterge de barypty. Sóıtip, memlekettik tildegi «Jaýjúrek myń bala» fılmi qolaısyz merzimge qoıylyp, oǵan praım-taımnan (tórden) oryn tımegen. «Sonda kınoprokatpen aınalysatyn mekemeler orta statıstıkalyq qazaq tildi kórermenniń kópshilikten aıyrmashylyǵy joq ekenin túsinbegeni me? Buǵan qosa «Jaýjúrek myń bala», budan buryn «Ǵashyq júrek» fılmderinde túsim qazaq kórermenderinen túsken. Kınoprokat mekemeleri buǵan qarsy bolsyn, qarsy bolmasyn - bul úrdis. Ony moıyndaý kerek!», - deıdi depýtat.
M. Ábenov alǵa tartqan máselege toqtalsaq, «Bolashaq» qaýymdastyǵynyń qoldaýymen dýblıajdalǵan joǵary sapaly «Kólikter-2», «Batyl júrek» mýltfılmderi jáne «Qara kıimdiler-3» fılmderi de «Jaýjúrek myń bala»-nyń kebin kıip jatqan tárizdi. Mysaly, Almaty qalasynda bir kúnde «Qara kıimdiler-3» fılminiń 215 seansy bolsa, sonyń bar bolǵany 29-y qazaq tilinde (13%), onyń 2-i ǵana praım-taımda.
«25-i tańerteń nemese kúndizgi jumys ýaqytynda, oǵan kim barady? Ata-analarynyń jumys ýaqytynda jasóspirimderdi kınoǵa kim aparady? Amal joq balalaryn jetektep barǵan soń, ana tilindegi fılmderdi tappaı, orys tilinde kórýge májbúr. Jaqynda ǵana «Batyl júrek» mýltfılmi kórsetilimge shyqty. Birinshi kúni elimizdiń kınoteatrlarynda 308 ret kórsetilipti, onyń 67-i (21%) ǵana memlekettik tilde. Onyń onshaqtysy ǵana praım-taımda! Osydan keıin kınoteatrlar qazaq tilindegi fılmder ózin aqtamaıdy dep shý shyǵaryp, jalǵan pikir qalyptastyrýda. Álde qazaq tildi kórermender tabysy boıynsha basqa qazaqstandyqtardan tómen be? Kórermender kınoprokatpen aınalysatyn mekemelerden Qazaqstanda kórsetiletin barlyq fılmderdi dýblıajdaý týraly talap qoıyp otyrǵan joq. Endeshe olar nege aýdarylǵan, sapaly, suranysy bar fılmderdi qolaıly ýaqytta kórsetýge qulyqsyz?», - degen depýtat M. Ábenov bul rette kınoprokat mekemeleri tarapynan memlekettik tildi kemsitýshilik, zań talaptaryna qarsy áreket jasaý oryn alýda ekendigin aıtady.
Osy aıtylǵan máselelerdi saralaı kele, depýtattar tarapynan birqatar usynystar jasalǵan. Atap aıtqanda, birinshiden, zań talaptarynyń oryndalýyn qatań baqylaýǵa alý. «Bul rette Qazaqstan Respýblıkasynyń prokýratýra organdary men Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi kınoóndiris pen kınokórsetilim salasyndaǵy qalyptasqan jaǵdaıdy taldap, bul saladaǵy memlekettik tilge qatysty zań talaptarynyń oryndalýyn qamtamasyz etýdi kúsheıtý, qatań baqylaýǵa alý qajet. Ásirese, kınematografııadaǵy ulttyq, onyń ishinde balalar men jasóspirimderge arnalǵan fılmder jasaý, sheteldik fılmderge qaraǵanda ulttyq fılmderdi shyǵarýǵa, olardyń taralymyn kóbeıtýge jáne prokattaýǵa basym jaǵdaılar jasaý jónindegi memlekettik saıasattyń iske asyrylýyn qamtamasyz etý kerek», - deıdi depýtattar. Ekinshi másele, problemany zańdyq turǵyda qosymsha retteý sharalaryn qabyldaý. Mysaly, «Teleradıo habarlaryn taratý týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Zańynyń 10-babyna sáıkes qazaq tilindegi tele-radıobaǵdarlamalardyń apta saıynǵy kólemi ýaqyty jaǵynan basqa tilderdegi tele-radıobaǵdarlamalardyń jıyntyq kóleminen kem bolmaýǵa tıis. Soǵan oraı, depýtattardyń pikirinshe, qazaq tilindegi tele-radıo baǵdarlamalardyń jergilikti ýaqyt boıynsha nól saǵattan bastap esepteletin, árqaısysynyń uzaqtyǵy alty saǵattyq ýaqyt aralyǵyndaǵy kólemi basqa tilderdegi tele-radıobaǵdarlamalardyń jıyntyq kóleminen kem bolmaýǵa tıis. Úshinshiden, Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi janynda Eýropalyq kınoınstıtýtqa uqsas organ qurý qajet. Bul qurylym kınoóndiris pen kınokórsetilimdi sapaly túrde taldap, kınematografııany qoldaý salasyndaǵy memlekettik baǵdarlamalardy ázirleýge, qajetti kadrlardy daıyndaýǵa jáne memlekettik qoldaýdy tıimdi júrgizýge septigin tıgizer edi. Tórtinshiden, qazaqtildi fılmderdi jarnamalaýǵa qoldaý kórsetý. «Áleýetti kınoaýdıtorııasyn qazaq tildi kórermender quraıtynyn eskere otyryp, alǵashqy kezde otandyq kınotýyndylardy, qazaq tilinde dýblıajdalǵan fılmderdi kórsetip júrgen kınoteatrlarǵa memlekettik qoldaý kórsetý kerek. Memlekettik telearnalarda osyndaı fılmderdi jarnamalaýǵa bolar edi. Qazaq kórermenderin tartý baǵytynda tıisti memlekettik organdar men kınoteatrlar yntymaqtastyq ornatý eki jaqqa da tıimdi bolmaq», - deıdi depýtat M. Ábenov.