Kıbershabýyldan qalaı qorǵaný kerek
Elimizdegi jaǵdaı da kóńil kónshiterlik emes. Máselen, mamyr aıyndaǵy sońǵy derekter boıynsha, Qazaqstanda bıyl 24 501 alaıaqtyq faktisi tirkelgen. Al onyń 10 478-in nemese 42,7%-yn ınternettegi alaıaqtyq quraıdy. 2019 jylmen salystyrsaq, osydan úsh jyl buryn kıberqylmystyń 7 myń faktisi tirkelgen.
Bul bıylǵy bes aıdaǵy kórsetkish qana. Sarapshylar jyl sońynda budan da áldeqaıda kóp bolýy múmkin ekenin eskertip otyr. Osyǵan baılanysty elimizdegi kıberqaýipsizdik máselesi qalaı sheshilip jatyr, salada qandaı problema bar, adamdar nelikten aldanady, tsıfrlyq saýattylyq deńgeıin arttyrý úshin ne isteý kerek degen saýaldarǵa jaýap izdeýdi jón sanadyq. Tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynda.
Qazaqstan kıberkaýipsizdik reıtınginde 31-orynda
Búginde jahandyq kıberqaýipsizdik ındeksinde Qazaqstan joǵary kóterilip keledi. BUU Halyqaralyq elektrbaılanys odaǵynyń esebi boıynsha Qazaqstan 31-orynda. Barlyq krıterıı boıynsha 15-ten 20 upaıǵa deıin joǵary baǵa alyp, ındeksi – 93,15 boldy. Sarapshylar bul Qazaqstan úshin jaqsy kórsetkish ekenin aıtady. Máselen, osydan 3 jyl buryn elimiz 83-orynǵa turaqtasa, bir jyl buryn 40-oryndy ıemdengen edi.
Atalǵan reıtıngtiń kósh basynda AQSh (1-oryn), Ulybrıtanııa men Saýd Arabııasy (2-oryn) jáne Estonııa (3-oryn) tur. Al Mıkronezııa, Iemen jáne Vatıkan sekildi memleketter jaıly derekter joq.
Tómendegi kestede kıberqaýipsizdik reıtıngi boıynsha eń úzdik on memlekettiń dıagrammasy berilgen.
Al postkeńestik jáne TMD elderiniń ishinde elimiz Reseıden keıingi ekinshi orynda ekenin baıqaımyz. Qalǵan memleketter kıberqaýipsizdik boıynsha reıtıngte Qazaqstannan tómen ornalasqan. Máselen, Ázerbaıjan – 40, Moldova – 63, Ózbekstan – 70, Ýkraına – 78, Belarýs – 89, Armenııa – 90, Qyrǵyzstan – 92, Tájikstan – 138, Túrikmenstan – 144-orynǵa laıyq dep tanylǵan.
Jalpy 200-ge jýyq memlekettiń ishinen Qazaqstannyń 31-orynǵa turaqtaýy eldegi kıberqaýipsizdik salasynyń damyǵanyn kórsete me? Bul týraly Kıbershabýyldardy taldaý jáne tergeý ortalyǵynyń sarapshysy Álaıdar Ámirseıitten surap kórgen edik. «Ózińiz aıtyp otyrǵandaı, 31-oryn – jaqsy kórsetkish. Qazaqstanda kıberqaýipsizdik salasy jolǵa qoıylyp, jaqsy damyp kele jatqanynyń bir dáleli. Óıtkeni reıtıng jasaýshylardyń óz talaptary bar. Sondaǵy kórsetkishter saraptalyp, nátıje shyǵady. Odan keıin bul básekege qabiletti el ekenimizdi de kórsetip otyr. Degenmen alda zańnamany jetildirý, halyqtyń tsıfrlyq saýattylyǵyn arttyrý, sonymen qosa tehnıkalyq resýrstar jaǵynan da jetildirý jumystary kútip tur»,-dedi ol.
Tómendegi dıagrammada kıberqaýipsizdik boıynsha reıtıngtegi TMD elderiniń kórsetkishi berilgen.
Jahandyq kıberqaýipsizdik ındeksi alǵash ret 2015 jyly iske qosylǵan edi. Atalǵan reıtıngti jasaýshylar birqatar kórsetkishke nazar aýadarady. Naqtyraq aıtsaq, quqyqtyq, tehnıkalyq, uıymdastyrý, áleýetti damytý jáne yntymaqtastyq sharalaryna qatysty eldegi qolǵa alynǵan jumystarǵa baǵa beriledi.
Qazaqstanda kıberqylmys sany artty
Kıberqylmyspen kúresý, onlaın-alaıaqtyq sanyn azaıtý, sonymen qosa ınternettegi qaýipsizdikti qamtamasyz etý – Qazaqstan Úkimetiniń mańyzdy mindetteriniń biri. Osy maqsatta 2017 jyly «Qazaqstannyń kıberqalqany» baǵdarlamasy qolǵa alynǵan bolatyn. Ol úshin 28 mlrd teńge qarajat bólingen edi. Jalpy joba 2017-2022 jyldar aralyǵynda júzege asady dep josparlanǵan. Bul júıeniń arqasynda elimizdiń aqparattyq qaýipsizdigin arttyrý, otandyq kontentti básekege qabiletti etý kózdelgen.
Joǵaryda atap ótken reıtıngte Qazaqstan aınaldyrǵan eki-úsh jyl ishinde joǵary orynǵa kóterilgenin baıqaımyz. Demek, bul sońǵy jyldary kıberqalqan baǵdarlamasynyń negizinde qolǵa alynǵan is-sharalar nátıjeli júzege asyp jatqanynyń bir dáleli bola alady. Degenmen, elimiz ınternet qaýipsizdigin tolyq qamtamasyz etti deýge áli de erte. Óıtkeni Qazaqstanda alaıaqtyqqa negizdelgen baǵdarlamalar da, olardy paıdalanatyn halyq sany da artyp keledi. Mamandardyń sózinshe, turǵyndardyń basym kópshiligi qurylǵylaryn qorǵaý úshin arnaıy baǵdarlamalyq quraldy paıdalanbaıdy. Sonyń saldarynan da shabýyldar sany artyp keledi.
Mysaly, 2020 jyly onlaın qylmys sany 58%-ǵa ósken, ıaǵnı quqyq qorǵaý organdary 12 myń onlaın-qylmysty tirkegen. Aıaqtalǵan qylmystyq ister boıynsha keltirilgen shyǵyn kólemi - 24 mıllıon teńge. Al bıylǵy qańtar aıynyń ózinde eldegi alaıaqtyq faktileriniń 43,3%-y ınternet-alaıaqtyqqa tıesili bolyp otyr. Joǵaryda atap ótkendeı, bıylǵy mamyrdaǵy derekter boıynsha, Qazaqstanda 24 501 alaıaqtyq oqıǵasy tirkelgen. Onyń 10 478-i nemese 42,7%-yn ınternettegi alaıaqtyq faktileri.
Kıberqaýipsizdik salasynyń mamany Álaıdar Ámirseıittiń sózinshe, munyń birneshe sebebi bar. Onyń biri retinde sarapshy túrli kompanııalardyń azamattardyń jeke derekterin taratyp jiberýin atap ótti. «Jalpy kıberqylmys sany artýynyń birneshe sebebi bar. Onyń birine toqtalatyn bolsaq, esińizde bolsa, naýryz aıynyń bas kezinde tanymal servıstiń eki mıllıon paıdalanýshysynyń jeke derekteri jelige tarap ketken edi. Mine, qazir ınternettegi alaıaqtar osy tarap ketken jeke derekterdi qoldanyp, qylmys jasap otyr. Bul tek bir ǵana mysal»,-dedi sarapshy.
Azamattardyń jeke derekteriniń tarap ketýi tek Qazaqstanda ǵana emes, álemde úlken problemaǵa aınalyp otyr.
2017 jyly elde tirkelgen ınternet-alaıaqtyq sany 2000 bolǵan, al 2021 jyly bul san 21 000-ǵa deıin jetken, ıaǵnı on eseden astam artqan. Demek, budan biz jyl saıyn onlaın-alaıaqtyq sany artpasa, kemimeıtinin ańǵaramyz. Sondyqtan da QR ІІM elimizde kıberqylmystyń, ásirese ınternet-alaıaqtardyń kóbeıgenin jáne qylmyskerlerdiń jańa aıla-amaldardy úırenip jatqanyn aıtyp, turǵyndardy aldanyp qalmaýǵa, kez kelgen aqparatty tekserý kerek ekenin eskertip otyr.
«Kıberqaýipsizdik salasynda eki úlken problema bar»
Sarapshy Álaıdar Ámirseıittiń pikirinshe, bizdiń kıberqaýipsizdik salasynda eki úlken problema bar. Sarapshy onyń qazirgi tańda sheshimi tabylyp jatqanyn jetkizdi. «Olar – kadr jetispeýshiligi jáne kıbergıgıena sharalarynyń saqtalmaýy. Kadr tapshylyǵy máselesine toqtalsaq, qazirgi tańda osy olqylyqtyń ornyn toltyrý úshin Qazaqstan úkimeti birqatar sharany qolǵa aldy. Máselen, el Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «Tsıfrlandyrý, ǵylym jáne ınnovatsııalar esebinen tehnologııalyq serpilis» ulttyq jobasy sheńberinde 2025 jylǵa deıin 100-den kem emes joǵary sanatty IT mamanyn daıarlaýdy tapsyrdy. Osy maqsatta ótken jyly alty IT-mektep ashylǵan bolatyn. Al bıyl bes mektep ashý josparlanǵan. Sonymen qosa qazir aqparattyq qaýipsizdik kafedrasyna jyl saıyn granttar sany da kóbeıip jatyr. Bilikti sala mamandarynyń kóbeıýi de kıberqaýipsizdik salasynyń damýyna sózsiz yqpal etedi»,-dedi ol.
Eske salaıyq, Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi 100 000 joǵary sanatty IT mamanyn daıarlaý úshin 2021-2025 jyldarǵa arnalǵan Jol kartasyn ázirlegen bolatyn. Onda tehnıkalyq jáne kásiptik bilim boıynsha 17 000, JOO-da – 40 000, IT mektepterinde – 40 000 stýdent jáne IT kompanııalar 3000 stýdentti daıarlaıdy.
Degenmen sarapshylar is-sharalar qolǵa alynǵanymen, ol mamandardy daıarlaýǵa ýaqyt qajettigin aıtyp otyr, ıaǵnı jastar joǵary sanatty maman bolýy úshin de birneshe jyl kerek.
Sonymen birge Álaıdar Ámirseıit kıbergıgıena mádenıetin damytý da kún tártibindegi másele bolýy tıis ekenin atap ótti. «Ony sheshý úshin keshendi sharalar qabyldanýy kerek. Mysaly, mektepte kıbergıgıena týraly synyp saǵatyn uıymdastyrýǵa bolady. Bul máseleni Kıbershabýyldardy taldaý jáne tergeý ortalyǵy qarastyryp, sheshimin usynyp ta otyr. Birinshiden, biz TSARKA Cyber School-dy ashtyq. Ekinshiden, kıberqaýipsizdiktiń negizderi men kıberqaýipsizdik týraly bastaýysh synyptarǵa arnalǵan kýrstardy daıyndap, jiberdik»,-dedi sarapshy.
«Tsıfrlyq saýattylyqty arttyrý qajet»
Onlaındaǵy alaıaqtyq jaıly aıtqanda tsıfrlyq saýattylyq uǵymy eske túsedi. Mamandardyń pikirinshe, ınternettegi alaıaqtyqtyń aldyn alýdyń birden bir joly – halyqtyń tsıfrlyq saýattylyǵyn arttyrý. Pandemııa tusynda barlyq sala onlaınǵa kóshkendikten, eldegi ınternettiń sapasy da, qoldanýshylar sany da arta túsken bolatyn.
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetinshe, sońǵy tórt jylda ınternet qoldanýshylar sany 10%-dan astam óskenin baıqaımyz. Máselen, 2018 jyly bul kórsetkish 81% bolsa, ótken jyly 92%-dy quraǵan bolatyn. Bul onlaın alaıaqtyqtyń kóbeıýine ákelip soǵady. Sondyqtan mamandar kıberqaýipsizdik máselesin basty orynǵa qoıyp, ylǵı kúresýdiń jańa tásilderin oılaýy qajet dep sanaıdy.
Al Qazaqstan Respýblıkasy halqynyń tsıfrlyq saýattylyq deńgeıine nazar aýdarsaq, azamattardyń belgili bir dárejede saýatty ekenin ańǵarýǵa bolady. Statıstıkaǵa súıensek, turǵyndardyń saýattylyq kórsetkishi sońǵy tórt jylda 10%-ǵa jýyq artqan. Mysaly, tómendegi kesteden kórip otyrǵanymyzdaı, 2018 jyly bul kórsetkish 79% bolsa, 2021 jyly 87,3%-ǵa jetken.
Alaıda joǵary jazǵan kıberqylmysqa qatysty faktilerdiń kóp bolýy bul tsıfranyń shyndyqtan alys bolýy múmkin ekenin kórsetip otyr. Mamandar da statıstıka boıynsha saýattylyq kórsetkishi artqanymen, shynaıy jaǵdaı basqasha bolýy múmkin ekenin aıtady. Sarapshymyz Álaıdar Ámirseıit te kıbergıgıena mádenıetin jetildirý kerek ekenin tilge tıek etti.
«Turǵyndar kıberqylmyskerlerden jıi zardap shegip jatady. Munyń birden bir sebebi – tsıfrlyq saýattylyqtyń tómen bolýynan. Ony arttyrý úshin kıbergıgıena mádenıetin damytý kerek. Al kıbergıgıena degenimiz - aty aıtyp turǵandaı, kıberqaýipsizdiktiń qurbany bolmaý úshin belgili bir saqtyq sharalaryn jasaý, sonymen qosa aqparattyq, tsıfrlyq turǵydan saýatty bolý»,-dedi maman.
Kıbershabýyldan qalaı qorǵanamyz?
Kez kelgen adam kıbershabýyldyń qurbany bolýy múmkin. Degenmen onyń aldyn alý joldary da az emes. Mamandar baǵdarlamalyq jasaqtama men operatsııalyq júıelerdi jańartyp otyrýǵa, bank kartasynyń derekterin, shot nómirlerin jáne qaýipsizdik kodtaryn bógde adamdarǵa aıtpaýǵa, zańdy bolyp kórinetin, biraq zııandy bolýy múmkin bank saıttaryndaǵy kúmándi siltemelerge ótpeýge jáne ol jerge óziniń jeke derekterin engizbeýge keńes beredi. Sonymen qosa kıberqaýipsizdik mamany Álaıdar Ámirseıit te birqatar qarapaıym aldyn alý sharasyn usyndy:
- Bank kartasynyń pın kodyn, telefon nómirine keletin SMS-kodty eshkimge aıtpaý kerek;
- Eger sizge bankten nemese polıtsııadanbyz dep alaıaqtyq týraly aıta bastasa, tutqany qoıa salý qajet;
- Eger olar sizden qaı bankterde shotyńyz bar dep surasa da tutqany qoıa salý kerek;
- Eger sizdiń bank kartańyzǵa tanys emes kisiden aqsha aýdarylǵan bolsa, aqshany keri aýdarmańyz. Bankke baryp, aqshany keri aýdarý týraly málimdeme jazyńyz. Óıtkeni osy tásil arqyly qylmyskerler aqshanyń izin jasyratynyn este ustaǵan jón.
Jalpy azamattar joǵaryda biz kórsetken aldyn alý sharalaryn únemi este ustasa, ınternettegi alaıaqtyq qurbandary azaıar edi.