Kıberbýllıngpen kúres: balalardy qorǵaý, otandyq jáne álemdik tájirıbe
QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev 2020 jyly 1 qyrkúıektegi Joldaýynda balalardy kıberbýllıngten qorǵaý úshin zań júzinde sharalar qabyldaý kerek ekenin aıtqan edi. Sodan beri ne ózgerdi? Barlyǵy onlaınǵa kóshkende balalardy kıberbýllıng qaýpinen qalaı qorǵap júrmiz? Bıylǵy balalar jylyna oraı elimizdegi jasósipirimder men balalardy kıberbýllıngten qorǵaý sharalary, álemdik tájirıbe, sonymen qosa zańǵa engizilgen túzetýler men ózgerister jóninde materıal daıyndaýdy jón kórdik. Tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynda.
Kıberbýllıng degen ne?
Kıberbýllıng – tsıfrly tehnologııalardy, naqtyraq aıtsaq, áleýmettik jeliler, túrli messendjerler, oıyn platformalary men uıaly telefondy qoldaný arqyly qorqytyp, zorlyq kórsetý. Olardyń maqsaty – belgili bir adamnyń ne toptyń ar-ojdanyna, abyroıyna nuqsan keltirý, bopsalaý, úrkitý, ashýlandyrý. Mamandar bul ásirese, balalar úshin qaýipti ári keri áseri biraz ýaqytqa sozylýy múmkin ekenin aıtady. Fızıkalyq saldaryn bylaı qoıǵanda, balalar emotsııalyq jáne psıhıkalyq turǵydan óte aýyr soqqy alady. Balalar men jasóspirimderdiń qazirgi tańda ınternette kóbirek ýaqyt ótkizetinin eskersek, saldarymen kúresý de biraz ýaqytty qajet etedi.
QR Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrliginiń dereginshe, 2020 jyly 70 myńǵa jýyq kıberbýllıng faktisi anyqtalǵan. Bul kórsetkish 2021 jyldyń 9 aıynda eki esege artyp, kıberbýllıngke qatysty 140 myń buzýshylyq faktisi tirkelgen.
«Aqparattyq alańǵa júrgizilgen monıtorıng taldaýy kıberbýllıng kórsetkishiniń artqanyn kórsetip otyr. Mınıstrlikke de óte kóp ótinish túsedi. Naqtyraq aıtsaq, 2020 jyly monıtorıng barysynda 70 myńǵa jýyq kıberbýllıng faktisi anyqtaldy, keıin áleýmettik jelilerdiń ákimshiligine 1800-ge jýyq suranys jiberdik. Al 2021 jyly 140 000-ǵa jýyq buzýshylyq faktisin anyqtadyq, sáıkesinshe, áleýmettik jeliler men messendjerler ákimshiligine 1700-ge jýyq habar jiberdik»,-dep atap ótken edi sol kezdegi QR AQDM vıtse-mınıstri Kemelbek Oıshybaev.
Al 2020 jyly QR Densaýlyq saqtaý mınıstrligi Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵy balalar men jasóspirimder arasynda kıberbýllıngke qatysty saýalnama júrgizgen. Saýalnama nátıjesi boıynsha, 11-15 jas aralyǵyndaǵy jasóspirimderdiń shamamen 12%-y kem degende bir nemese birneshe ret kıberbýllıngke ushyraǵan. Sondaı-aq jasóspirimderdiń shamamen 11%-y kem degende bir ret kıberbýllıng áreketin jasaýǵa qatysqan. Mamandardyń paıymynsha, pandemııa saldarynan oqýdyń, barlyq salanyń onlaınǵa ótýi balalardyń ǵana emes, jastar men eresekter arasyndaǵy da kıberbýllıng kórsetkishiniń artýyna sebep bolyp otyr.
Osy tusta aıta ketý kerek, Qazaqstanda naqty kıberbýllıng problemasyna qatysty zańnamany jetildirý máselesi kún tártibinde tur. Buǵan deıin Memleket basshysy joldaýlarynyń birinde kıberbýllıngti zańdyq negizde engizý, ásirese balalardy qorǵaýǵa qatysty sharalar qabyldaý kerek ekenin aıtqan edi. Onyń sózinshe, búkil álemdegi sııaqty Qazaqstannyń azamattary da ınternettegi ǵaıbattaýlardan qorǵana almaı otyr.
«Budan eń aldymen balalar zardap shegýde. Olar ınternet arqyly taraǵan qoqan-loqynyń áserinen qatty qınalady. Ókinishke qaraı, sonyń saldarynan qaıǵyly jaǵdaıǵa da ushyrap jatady. Azamattardy, ásirese balalardy kıberbýllıngten qorǵaý jónindegi zańnamalyq sharalardy qabyldaıtyn kez keldi»,-dep basa aıtqan edi Qasym-Jomart Toqaev.
Kıberbýllıngpen kúres sharalary
Osy oraıda qazirgi tańda Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisi depýtattarynyń bastamasy boıynsha keıbir zańnamalyq aktige bala quqyqtaryn qorǵaý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý ázirlenip jatqanyn atap ótkenimiz jón. QR Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi BAQ salasyndaǵy memlekettik saıasat departamenti dırektorynyń orynbasary Álisher Muqajan zań jobasy sheńberinde balalardyń quqyqtaryn qorǵaýdy kúsheıtýge, «onlaın oqytý» uǵymyn engizýge jáne basqa da onymen baılanysty quqyqtyq qatynastardy ornatyp, «býllıng» pen «kıberbýllıng» uǵymyn quqyqtyq bekitýge baǵyttalǵan birqatar kodeks pen zańǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizý josparlanǵanyn jetkizdi.
«Osylaısha, áleýmettik jelilerge jáne messendjerlerge arnalǵan uǵymdardy engizý jáne olardyń qyzmet tártibin bekitý, aqparatty joıý boıynsha onlaın-platformalardyń qyzmetin reglamentteý, aqparatty ornalastyratyn nemese QR zańdarymen taratylýy ózgeshe shektelgen ınternet-resýrstardy esepke alýdyń biryńǵaı tizimin engizý sekildi máselelerdi josparlap otyrmyz»,-dedi Álisher Muqajan.
Onyń aıtýynsha, qazirgi tańda eresekter men balalarǵa qatysty birqatar ǵaıbattaýfaktisi tirkelgen. Ásirese jasóspirimder kıberbýllıngtiń qurbanyna aınalyp jatyr. Ol buǵan deıin áleýmettik jelilerde tanymal bolǵan sýıtsıdtik toptar anyqtalǵanyn jetkizdi. Onda júrgizilgen monıtorıngke sáıkes, jasóspirimderge qatysty sýıtsıdtik sıpattaǵy kóptegen materıal júktelgen.
«Áleýmettik jelidegi materıaldardy joıý úshin birneshe aı ketti. Qazir júrigizilip jatqan monıtorıng arqyly áleýmettik jelilerde jasóspirimderge baǵyttalǵan jańa toptardy tirkep jatyrmyz»,-dedi ol.
Jaza qandaı bolady?
Sondaı-aq ol qoldanystaǵy zańnamada jala jabý, qorlaý, ózin-ózi óltirýge deıin jetkizý jáne jeke adamǵa qarsy basqa da qylmystar túrindegi quqyqqa qarsy áreketter úshin ákimshilik jáne qylmystyq jaýapkershilik belgilengenin atap ótti. Osyǵan baılanysty, áleýmettik jelilerde azamattar ózderiniń quqyǵyna qarsy áreketter jasalyp, kıberbýllıngke ushyraǵan jaǵdaıda osy faktiler boıynsha quqyq qorǵaý organdaryna júgine alatynyn jetkizdi.
Jalpy mamannyń aıtýynsha, 2021 jyly zańnamany buzýǵa qatysty ýákiletti organnyń usynymy boıynsha ınternet-resýrstardyń menshik ıeleri men ákimshileri shamamen 222 453 materıaldy joıǵan. Budan basqa 2021 jyly «Baılanys týraly» zańda kózdelgen tártippen ýákiletti organ Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda 10 578-den astam materıalǵa paıdalanýshylar úshin qoljetimdiligine shekteý qoıǵan.
«Jalpy alǵanda, pandemııa kezinde adam ómiriniń barlyq salasynyń onlaın formatqa kóshýin eskersek, zańnama normalaryn saqtamaý faktileriniń kóbeıgeni baıqalyp otyr»,-dedi ol.
Zańǵa engiziletin túzetýler men ózgerister
Osy tusta QR Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi BAQ salasyndaǵy memlekettik saıasat departamenti dırektorynyń orynbasary Álisher Muqajan qazirgi kezde Parlament Májilisinde qaralyp jatqan zań jobasyna engiziletin túzetýler men ózgerister jóninde aıtty. Olardyń balalarǵa qatystysy men negizgilerine toqtalsaq, birinshi kezekte «býllıng jáne kıberbýllıng» uǵymy engiziledi. Budan bylaı kámeletke tolmaǵan adamdy qýdalaý (býllıng) – kemsitýshilik sıpattaǵy júıeli (eki jáne odan da kóp) is-áreketter, qýdalaý jáne qorqytý, onyń ishinde kópshilik aldynda nemese buqaralyq aqparat quraldaryn jáne telekommýnıkatsııa jelilerin paıdalana otyryp jasalǵan is-áreketter (kıberbýllıng) dep belgilenetin bolady. Odan bólek áleýmettik jelilerge (onlaın-platforma) jáne messendjerlerge (jedel habarlaý servısi) arnalǵan uǵymdardy, sondaı-aq QR aýmaǵyndaǵy sheteldik áleýmettik jeliler men messendjerlerdiń qyzmetin retteıtin norma engiziledi.
«Tutastaı alǵanda, túzetýlerdi ázirleý kezinde halyqaralyq tájirıbe egjeı-tegjeıli zerdelendi. Onyń qorytyndysy boıynsha, álemdik qoǵamdastyq osy salany zańnamalyq retteýge áreket jasap jatqany anyqtaldy. Máselen, Eýropanyń keıbir elderinde (Germanııa jáne Frantsııa), TMD elderinde (Reseı jáne Ózbekstan) jergilikti zańnamanyń ereksheligin eskere otyryp, ınternet-keńistikti quqyqtyq retteý jónindegi normalar qabyldandy. Sondaı-aq Eýropa, Azııa, Ońtústik jáne Soltústik Amerıka elderinde ınternetti, onyń ishinde áleýmettik jeliler men messendjerlerdi zańnamalyq retteý boıynsha jumys júrgizilip jatyr», - deıdi departament dırektorynyń orynbasary.
Álem elderindegi kıberbýllıngpen kúres
Endi álem elderinde kıberbýllıngpen, ásirese balalar arasyndaǵy kıberbýllıngpen kúres sharalary zańnamalyq turǵyda qalaı júzege asyp jatqanyn qarastyryp kóreıik. Damyǵan elderdiń kópshiliginde kıberbýllıngke qarsy sharalar zańmen bekitilgen. Ońtústik Koreıa 2007 jyly onlaın qorqytýǵa qarsy arnaýly zańdy qabyldady. Jańa Zelandııada ınternette basqa adamǵa zııan keltiretin habarlamalardy jarııalaǵan (qorlaý, qorqytý, t.b.) avtordy eki jylǵa bas bostandyǵynan aıyryp, 40 myń dollardaı aıyppul salýy múmkin. Al saıt nemese platformanyń ıesi 160 myń dollarǵa deıin aıyppul tóleýi múmkin. Germanııada da kıberbýllıng máselesi zańmen qarastyrylǵan.
Keıbir elder kıberbýllıngpen mektepten bastap kúresý kerek ekenin aıtyp, aldyn alý sharalaryn bilim uıymdarynan bastap jatyr. Ulybrıtanııada mektep oqýshylaryn odan qorǵaý úshin bilim týraly zańǵa ózgerister engizilgen. Máselen, muǵalimder kıberbýllıngtiń barlyq túrleriniń aldyn alý úshin arnaıy daıyndyqtan ótedi. Frantsııada muǵalimder oqýshylardyń blogtaryn baqylap, zardap shekkenderge kómek kórsetedi, al agressııa kórsetkender mektepten shyǵarylady.
Kanadada mektep oqýshylaryna kıberbýllıngtiń aldyn alý tásilderin úıretý maqsatynda 130 zertteýshi-ǵalym men 62 ulttyq jastar uıymynan Qarym-qatynastardy jaqsartý jáne zorlyq-zombylyqty joıý jelisi (Promoting Relationships and Eliminating Violence Network) arnaıy ádisteme ázirlep jatyr.
Amerıka Qurama Shtattarynda kıber-qorqytý týraly federaldy zań joq, biraq keıbir shtattarda kıberbýllıng pen býllıngke qatysty zań bar. Máselen, Djordjııada 1999 jyldan beri gadjetterdi qorqytý maqsatynda paıdalaný zańsyz. Keıinnen Nevada shtatynda mektep oqýshylaryn aýyzsha nemese jazbasha qorqytý úshin qylmystyq jaza qarastyrylǵan. Budan bólek The Fight Crime: Invest In Kids kommertsııalyq emes uıymy balalar arasyndaǵy kıberbýllıngpen kúresýge kómek qolyn sozady. Onyń quramynda bes myńǵa jýyq polıtsııa qyzmetkeri, sherıf pen zańgerler jumys isteıdi. Olar qylmystyń aldyn alý strategııalaryn zertteıdi. Sonymen qosa muǵalimderge, balalar men ata-analarǵa kómektesý úshin stopbullying.gov platformasy iske qosylǵan. Saıt mektepterdegi, jalpy kúndelikti ómirde balaǵa býllıng pen kıberbýllıngtiń aldyn alýǵa kómek berý maqsatynda qurylǵan. Sonymen qatar saıtta balanyń kıberbýllıngke ushyraǵanyn qalaı túsinýge bolady, kim kináli jáne oǵan ne isteý keregine qatysty birqatar keńes berilgen. Erekshe aýyr jaǵdaılarda avtorlar polıtsııaǵa habarlasýdy usynady.
Aýstralııada jala jabatyn aqparatty jelide taratý máselesi referendýmǵa shyǵaryldy. Zańnamalyq reformaǵa daıyndyq barysynda azamattardan birqatar másele boıynsha, mysaly, áleýmettik jelilerdi qoldanýshylardyń jazbalary úshin jaýapkershilikke tartý, ótemaqy tóletý, joqqa shyǵarý sekildi dúnıelerge pikir bildirý usynyldy.
Qazaqstan: bilim berý uıymdaryndaǵy kıberbýllıngpen kúres
Bizdegi bilim berý uıymdarynda balalar arasyndaǵy kıberbýllıng máselesiniń aldyn alý maqsatynda qolǵa alynǵan sharalar jóninde QR BǴM Balalardyń quqyqtaryn qorǵaý komıtetiniń tóraǵasy Esenǵazy Imanǵalıev aıtyp berdi. Ol óz sózinde ustazdar qaýymy únemi balalardyń is-áreketine nazar aýdaryp, qyzyǵýshylyq tanytyp, olardyń ózin qalaı ustaıtynyn baqylaýda ustaý qajettigin atap ótti. Onyń aıtýynsha, olar ár oqý jylynyń basynda mektep erejelerin oqýshylarǵa synyp saǵaty men ata-analar jınalysynda túsindirýge tıis.
«Mektep basshylyǵy barlyq balanyń qaýipsizdigi, densaýlyǵy men ál-aýqatynyń durys bolýyn qamtamasyz etýge mindetti. Sonymen qatar oqýshynyń minezi men ózin-ózi ustaýyndaǵy ózgeristerdi baıqaǵan jaǵdaıda synyp jetekshisi balamen jeke sóılesip nemese balany mektep psıhologyna aparýy kerek. Osylaısha ony qandaı másele mazalap júrgenin anyqtaýǵa tıis»,-dedi Esenǵazy Imanǵalıev.
Eger balanyń kıberbýllıngke ushyraǵany belgili bolsa, mektep basshylyǵy shuǵyl túrde balanyń ata-anasyna habarlaýy qajet.
Býllıng nemese kıberbýllıng jaǵdaılaryn tekserý jáne sheshý sharalary mekteptiń býllıng, kıberbýllıng saıasatyna qarsy minez-qulyq erejesinde qarastyrylǵan. Oǵan qosa ol «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine balanyń quqyqtaryn qorǵaý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» QR zań jobasy maquldanyp, birqatar ereje talqylanyp jatqanyn tilge tıek etti.
«Erejege sáıkes, memlekettik organdardyń jaýapty quzyretin anyqtaý boıynsha jumystar júrgizilip jatyr»,-dep atap ótti ol.
Budan bólek ol elimizdiń barlyq óńirinde psıhologııalyq qyzmet qurylǵanyn da atap ótti. Sonymen bilim berý uıymdarynda bilim alýshylardyń psıhologııalyq densaýlyǵyn qadaǵalaý, qolaıly áleýmettik-psıhologııalyq jaǵdaı jasaý jáne bilim berý protsesine qatysýshylarǵa psıhologııalyq qoldaý kórsetý, psıhologııalyq qıynshylyqtar men bilim alýshylardyń problemalaryn sheshý boıynsha psıhologııalyq túzetý jumystaryn júzege asyrý psıhologııalyq qyzmettiń maqsat-mindetine kiretini belgili boldy.
Buǵan deıin balalar arasyndaǵy zorlyq-zombylyq pen kıberbýllıngtiń aldyn alý maqsatynda qamqorshylyq keńes qurylǵan edi. Qamqorshylyq keńestiń mindeti – bilim berý uıymynyń qyzmetimen, bilim berý uıymyndaǵy bilim alýshylarǵa jáne tárbıelenýshilerge jasalǵan jaǵdaılarmen tanysý, onyń ishinde zorlyq-zombylyqqa ushyraǵan balalarmen jumystyń uıymdastyrylýyna yqpal etý. Komıtet tóraǵasy Esenǵazy Imanǵalıevtiń sózinshe, atalǵan keńes elimizdiń barlyq mektebinde jumys istep jatyr.
«Qamqorshylyq keńes eldegi barlyq mektepte jumys istep tur. QR BǴM-nyń 2017 jylǵy 27 shildedegi №355 buıryǵymen Bilim berý uıymdarynda qamqorshylyq keńestiń jumysyn uıymdastyrý jáne ony saılaý tártibiniń úlgilik qaǵıdalaryn bekitildi. Osy qaǵıdaǵa sáıkes, qamqorshylyq keńes bilim berý uıymynyń ákimshiligimen, ata-analar komıtetimen, jergilikti atqarýshy organdarmen, múddeli memlekettik organdarmen, ózge de jeke jáne zańdy tulǵalarmen birlesip qyzmet etedi»,-dep tolyqtyrdy ol.
Qamqorshylyq keńesteri oqýshylar men tárbıelenýshiler quqyqtarynyń saqtalýyna basa nazar aýdaratynyn atap ótken jón.
2019 jyly ıÝNESKO-ǵa múshe 193 memleket mektepterde jáne ınternette zorlyq-zombylyq pen qorlaýdy toqtatýdyń halyqaralyq kúnin belgiledi. Bul kún adamdardyń nazaryn osy máselege aýdartyp, balalar men jasóspirimderdiń bilim alýy men densaýlyǵyna qatysty quqyqtaryna keri áser etetin býllıng pen kıberbýllıngtiń taralýyn toqtatý maqsatynda jyl saıyn qarashanyń birinshi beısenbisinde atap ótiledi. 2021 jylǵy kúnniń basty taqyryby retinde balalar men jastarǵa qatysty kıberbýllıng pen onlaın zorlyq-zombylyqtyń basqa da túrleriniń aldyn alý múmkindikterin izdeýge arnalǵan edi.
Nazerke Súıindik