Kıberbýllıng: Qazaqstan zańnamasyna qandaı ózgerister engiziledi
– Zarına Qanatqyzy, qazirgi ýaqytta Úkimettiń azamattarǵa qatysty kıberbýllıng máselelerin retteýdi josparlap otyrǵany, tıisti zań jobasy Parlament Májilisinde qaralyp jatqany belgili. Bul Zań jobasy qandaı tetikterdi qarastyrady?
– Iá, rasynda da 2020 jyldyń 1 qyrkúıeginde Prezıdent Qazaqstan halqyna Joldaýynda «Azamattardy, ásirese balalardy kıberbýllıngten qorǵaý boıynsha zańnamalyq sharalar qabyldaýdy» tapsyrǵan edi. Bul tapsyrma Memleket Basshysynyń Joldaýyn iske asyrý jónindegi Jalpyulttyq josparǵa endi.
Búginde atalǵan tapsyrmany oryndaý aıasynda Úkimet túzetýler paketin ázirledi, ol Parlament Májilisiniń depýtattary bastamashylyq etken Bala quqyqtaryn qorǵaý máseleleri jónindegi zań jobasyna engizildi. Usynylǵan túzetýler paketi BAQ týraly, Bala quqyqtary týraly, Bilim týraly, Baılanys týraly, Aqparattandyrý týraly zańdarda qarastyrylǵan.
Eń aldymen «býllıng/kıberbýllıng» uǵymy engiziledi. Onda býllıng pen qýdalaýdyń teń uǵymdar ekeni, onda bir adam nemese tutas toptyń kemsitý sıpatyndaǵy áreketterge tap bolatyny jazylady. Bul rette osy tulǵalar aqparattyq-kommýnıkatsııalyq tehnologııalar quraldaryn qoldanǵan jaǵdaıda bul is-qımyldar kıberbýllıngke jatady.
Odan bólek, zań jobasynda ýákiletti organdardyń jańa quzyretterin engizý kózdelgen:
- Bilim jáne ǵylym mınıstrligine Bilim berý protsesindegi qýdalaýdyń (býllıngtiń) aldyn alý qaǵıdalaryn ázirleýge jáne bekitýge;
- Al Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligine:
· QR zańdarynda taratýǵa tyıym salynǵan nemese ózgeshe túrde shektelgen aqparatty ornalastyratyn ınternet-resýrstardy esepke alýdyń biryńǵaı reestrin engizý;
· QR zańdarynda taratýǵa tyıym salynǵan nemese ózgeshe túrde shektelgen aqparatty ornalastyratyn ınternet-resýrstardy esepke alýdyń biryńǵaı reestrin júrgizý máseleleri boıynsha ýákiletti organnyń memlekettik organdarmen ózara is-qımyl tártibin bekitý;
· Tyıym salynǵan aqparatqa qoljetimdikti shekteý, QR zańdarynda taratýǵa tyıym salynǵan nemese ózgeshe túrde shektelgen aqparatty ornalastyratyn ınternet-resýrstarǵa qoljetimdikti toqtata turý jáne qaıta bastaý tártibin bekitý.
Usynylǵan quzyretter azamattarǵa qatysty býllıngke/kıberbýllıngke qarsy is-qımyl boıynsha mehanızmdi zańǵa sáıkes deńgeıde barynsha egjeı-tegjeıli jazýǵa múmkindik beredi.
– Áleýmettik jelide qýdalaýǵa ushyraǵan adam ne isteýi kerek, qaıda shaǵymdana alady? Osy týraly tolyǵyraq aıtyp berińizshi?
– Qazirgi qoldanystaǵy zańnama kámeletke tolmaǵandarǵa da, eresekterge de qatysty jala jabý, qorlaý, ózine qol salýǵa ıtermeleý jáne t. b. túrindegi býllıng nemese kıberbýllıng áreketteri úshin ákimshilik jáne qylmystyq jaýapkershilikti qarastyrady. Sonymen birge, bul atalǵan normalar jeke nemese jeke-jarııaly tártipte jumys isteıdi, sondyqtan qylmystyq is qozǵaý úshin zardap shekken taraptyń ótinishi qajet.
Osyǵan baılanysty, ózine qatysty áleýmettik jelide kıberbýllıng jasalǵan adam jáne kámeletke tolmaǵandarǵa qatysty zańdy ókil áleýmettik jelidegi qýdalaý faktileri boıynsha quqyq qorǵaý organdaryna júgine alady. Osy ótinish negizinde quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri QR zańnamasynda belgilengen ýákiletti organnyń memlekettik organdarmen ózara is-qımyl tártibi aıasynda azamatqa qatysty kıberbýllıng faktileri týraly habarlamamen Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligine júginedi. Bul rette, áleýmettik jelilerde ózine qatysty qýdalaýǵa tap bolǵan azamat áleýmettik jelilerdegi zańǵa qaıshy hat-habarlardy jedel joıý úshin de bizdiń mınıstrlikke júginýge quqyǵy bar ekenin atap ótemiz.
Quqyq qorǵaý organdary qyzmetkerlerinen nemese azamattyń ózinen kelip túsken ótinish negizinde Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi qujattarda kórsetilgen faktilerdi rastaý úshin áleýmettik jelilerge tekserý júrgizedi. Kıberbýllıng anyqtalǵan jaǵdaıda áleýmettik jelilerge zańǵa qaıshy resýrsqa qoljetimdilikti shekteý ne ony joıý jóninde shara qabyldaý qajettigi týraly nusqama daıyndaıdy.
Máselen Baılanys týraly zańda onlaın platformanyń (áleýmettik jeliniń) menshik ıesin baılanys operatorlarymen jáne MTQ-men qatar aqparat salasyndaǵy ýákiletti organnan nusqama alǵan jaǵdaıda, óz resýrsynan zańǵa qaıshy kontentti alyp tastaı alatyn derbes sýbekt retinde belgileý usynylady. Bul rette zań jobasynda Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵyndaǵy sheteldik áleýmettik jeli fılıalynyń (ókildiginiń) basshysy aqparat salasyndaǵy ýákiletti organnan nusqama alǵannan keıin jıyrma tórt saǵattan aspaıtyn ýaqytta ony oryndaýǵa mindetti ekeni qarastyrylǵan.
– Kıberbýllıng boıynsha qandaı áreketter úshin, naqty qandaı sózder úshin adamdy jaýapkershilikke tartýǵa bolady? Oǵan qandaı jaza qarastyrylǵan?
– Bul másele negizinen quqyq qorǵaý organdarynyń quzyretine jatady. Bul rette áleýmettik jelidegi qýdalaý faktileri boıynsha azamattardan ótinish túskende mınıstrlik úsh negizgi ólshemshartty ustanatynyn aıtqym keledi. Alǵashqysy – bir adamǵa qatysty hat almasýdy júzege asyratyn ekinshi adamnyń nemese adamdar tobynyń qasaqana áreketteri. Ekinshisi – ondaǵy zańsyzdyq, mysaly hat almasýda qorlaý, ar-namysy men qadir-qasıetin kemsitý, qandaı da bir zańsyz áreketterdi jasaýǵa ıtermeleý. Al úshinshisi – júıelilik, ıaǵnı belgili bir adamǵa qaıta-qaıta pikir aıtylǵan jaǵdaıda.
Eger usynylǵan hat almasý atalǵan barlyq krıterııge sáıkes kelse, mınıstrlik mindetti túrde áleýmettik jelige osy hat almasýdy joıý nemese oǵan qoljetimdikti shekteý týraly nusqama daıyndaıdy. Al áleýmettik jelilerdegi qýdalaý úshin taǵaıyndalǵan jaza men ony saralaý máselelerin árıne, ishki ister organdarynan suraǵan jón, olar óz krıterıılerin egjeı-tegjeıli aıta alady.
– Áleýmettik jelide jazba qaldyrǵandardy qalaı anyqtaýǵa bolady?
– Shynynda da, qazir áleýmettik jelide kıberbýllıngke ushyraǵan qarapaıym turǵyndar azamattyq is júrgizý aıasynda talap aryz berý úshin jazbalardy kim jasaıtynyn óz betinshe anyqtaı almaıdy. Osyǵan baılanysty Úkimet Aqparattandyrý týraly zańǵa áleýmettik jeliler (onlaın platforma) men messendjerler (jedel habarlamalarmen almasý servısi) úshin uǵymdar engizetin jáne QR aýmaǵyndaǵy sheteldik áleýmettik jeliler men messendjerlerdiń qyzmetin retteıtin bap engizetin normalardy ázirledi.
Atalǵan normalar aıasynda Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵynda qyzmetin júzege asyrý úshin sheteldik onlaın-platformanyń nemese jedel habar almasý servısiniń menshik ıeleri jáne (nemese) ózge de zańdy ókilderi zańdy tulǵany mindetti memlekettik tirkeýdi nemese sheteldik zańdy tulǵalardyń fılıalyn (ókildigin) eseptik tirkeıtini belgilengen. Sheteldikter ne azamattyǵy joq adamdar Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵynda sheteldik onlaın-platforma nemese jedel habar almasý servısi fılıalynyń (ókildiginiń) basshysy bola almaıdy.
Osylaısha, usynylǵan zań jobasy óz kúshine engen soń Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵynda sheteldik áleýmettik jeliler men messendjerlerdiń fılıaldary nemese ókildikteri paıda bolýǵa tıis. Bul quqyq qorǵaý organdaryna býllıngke ushyraǵan azamattardyń ótinishimen júrgiziletin jedel-izdestirý sharalarynda áleýmettik jelilerde qýdalaý jasaǵan adamdardyń jeke basyn anyqtaý týraly sheteldik áleýmettik jelilerdiń ókildikterine suraý salýǵa múmkindik beredi. Sonymen birge, munda sheteldik áleýmettik jeliler men messendjerlerdiń fılıaldary men ókildikteriniń bolýy ýákiletti organdarǵa olarmen neǵurlym jedel ózara is-qımyl jasaýǵa múmkindik beredi.
– Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵynda óz fılıalyn ashpaıtyn sheteldik áleýmettik jeliler men messendjerlerge qandaı sharalar qoldanylady?
– Birinshiden, zań jobasynda zańdy tulǵany memlekettik tirkeý nemese sheteldik zańdy tulǵalardyń fılıalyn (ókildigin) eseptik tirkeýdi 6 aıǵa keıinge qaldyrý merzimi qarastyrylǵanyn atap ótkim keledi. Ekinshiden, mınıstrlik jaqyn arada sheteldik áleýmettik jeliler men messendjerlerdiń menshik ıelerimen ázirlengen normalardy jáne Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵynda fılıaldar nemese ókildikter ashý sebepterin túsindirý týraly kelissózder rásimin bastaýdy josparlap otyr.
Sonymen birge halyqaralyq tájirıbe kórsetkendeı, sońǵy ýaqytta birqatar memleketter (Túrkııa, Germanııa, Frantsııa) uqsas normalardy qabyldady jáne olardyń aýmaǵynda sheteldik áleýmettik jeliler men messendjerlerdiń fılıaldary ashyldy nemese ýákiletti organdarmen ózara is-qımyl jasaý úshin ókilder taǵaıyndaldy. Eger sheteldik onlaın-platforma nemese jedel habar almasý servısi Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵyndaǵy fılıaldy (ókildikti) mindetti memlekettik tirkeýden ótkizbese, mınıstrlik ázirleıtin tyıym salynǵan aqparatqa qol jetkizýdi shekteý, Qazaqstan Respýblıkasy zańdarymen taratýǵa tyıym salynǵan nemese ózgeshe túrde shektelgen aqparatty ornalastyratyn ınternet-resýrstarǵa qol jetkizýdi toqtata turý jáne qaıta bastaý qaǵıdalaryna sáıkes, shekteý sharalary qabyldanýy múmkin.