Kez kelgen sportshyda ulttyq rýh, halyqtyq namys bolady - Májilis depýtaty Shalataı Myrzahmetov
- Shalataı aǵa, Qazaq eliniń sporttaǵy jetistikterine halyq bolyp qýanyp otyramyz. Qazaq sportynyń búgingi tynysy jaıly qandaı oı aıtar edińiz?
- Ulttyń boıynda ǵasyrlardan beri kele jatqan bir beıimdilik qasıetter bolady. Mysaly, bizdiń qazaq Altaıdan Atyraýǵa deıingi, soltústikten ońtústikke deıingi ulan baıtaq jerin erjúrektiginiń, jekpe-jektegi erliginiń, qajyrly kúreskerliginiń arqasynda saqtap qaldy. Sodan da bolar, «jekpe-jek» dese, bizdiń qazaq jigitteriniń arqasy qozyp turady. Mysaly, qazir dúnıejúzinde qazaq boksshylarymen sanaspaıtyn el joq. Ony bári moıyndap, osy eldiń jekpe-jek dese, bir ereksheligi bar ekenin túsindi. Kez kelgen sportshyda ulttyq rýh, halyqtyq namys bolady.
Qazaqtyń jigitteri kókparda da esesin eshkimge bermegen. Óıtkeni olardyń boıynda erlik rýhy bar. Dodaǵa túskende kóz aldyńda olardyń denesi ósip ketkendeı bolady.
Bizdiń elde sporttyń damýyna memleket aıryqsha mán berip otyr. Londonda ótken Olımpıadada tabysqa qol jetkizgen sportshyǵa bizdiń Elbasymyz jeke telefon soǵyp, eldiń jáne óziniń atynan quttyqtaýyn jetkizip turdy. Prezıdenttiń tilegi sportshyǵa qandaı kúsh-qýat beretinin, mártebesin kóterip, tóbesin kókke jetkizetinin ózińiz de bilesiz ǵoı. Almatyda ótken aýyr atletıkadan Álem chempıonatynda da Ilıa Ilın jeńimpaz bolǵan kezde, Elbasy telefon soǵyp, quttyqtady. Bul jeńis Ilınge ońaı kelgen joq. Sońǵy múmkindiginde kóterip, el mereıin asyrdy. Jasulan Qydyrbaev ta álem chempıony ataný úshin shyqqan kezde bar kúsh-qaıraty men namysyn salyp, zil temirdi basynan asyryp ustap turdy. Sol kezde ony ulttyq rýh kóterip turdy! Sol chempıonattyń erleri osy Ilıa men Jasulan boldy.
Shoqyr Bóltekuly bastaǵan qazaq boks mektebinen Ábdisalan Nurmahanov, Serik Ábdinálıev jáne basqa da kóptegen dańqty sportshylar shyqty. El táýelsizdigin alǵannan keıin Tursynǵalı Edilov, Dámır Býdanbekov, Ermahan Ybyraıymovtar ulttyq quramany órge jeteledi. Al búgingi tańda Myrzaǵalı Aıtjanov bastaǵan bapkerler Qazaq eliniń dańqyn shyǵaryp júrgen boksshylardy árbir saıysqa tyńǵylyqty daıyndap júr. Qazaqstan boks federatsııasynyń qamqorlyǵy men QazMunaıgaz kompanııasynyń demeýshiligi bizdiń jigitterdiń alańsyz shuǵyldanýyna jaǵdaı jasap otyrǵanyn aıta ketkenimiz jón.
Qazir «Astana arlandary» komandasy Búkilálemdik boks serııasynda (WSB) óner kórsetip keledi. Arǵy jylǵy maýsymda jeńimpaz da boldyq. Baıqap otyrsaq, bizdiń eldiń boksshylarynyń óneri basqaǵa qaraǵanda erekshelenip turady. Kúshke de, ádiske de beıimdi ekenderi baıqalady. Jigitterdiń boıynan qaısarlyqty kóremin. Kúshi sarqylyp, aıaqty basý, qoldy kóterý muń bolyp turǵan kezdiń ózinde sońǵy sátke deıin alysyp jatady. Keıde álemniń myqty boksshysymen kezdeskende, bizdiń sportshynyń tehnıkalyq múmkindigi tómen bolyp tursa da, qajyrlylyq pen qaısarlyqtyń arqasynda solarmen teń túsip jatatynyn kórip, tańǵalamyn. Bul bizdiń bolmysymyzda, qanymyzda bar qasıet.
Al bizdiń palýandar da jekpe-jekke shyǵady ǵoı. Olar sońǵy jyldary álemdik dodalarda alǵa shyǵyp jatqan joq. Sonyń sebebin túsine almaımyn. Múmkin qarjy tapshylyq ete me álde daıyndyq jetispeı me? Nemese bul salaǵa tereń mán berilmeı otyr ma? Álde kúres salasy álemde qarqyndy damyp ketti me eken? Kúresti kórip, ógeı balanyń kúıin keshkendeı bolyp júremin. Klassıkalyq ne erkin kúresten úlesimiz ketip júrgenine tańym bar.
Aıtalyq, keıingi jyldary qazaq kúresi qarqyndy damyp ketti. Álem nazaryn ózine aýdardy. Tipti keleshekte qazaq kúresi jahandyq eń joǵary sport oıyny - Olımpıada baǵdarlamasyna ense eken degen úmitimiz de bar. Biz kórmesek te, keler urpaq kórse - armanymyz joq. Olımpıada oıyndaryna engen sport túrleriniń qaı-qaısy da áıteýir bir halyqtyń sporttyq jarys túri ǵoı. Sondyqtan qazaq kúresi de sondaı deńgeıge kóterilýge laıyqty.
- Qazaq kúresi nesimen erekshe?
- Ol ádemiligimen erekshelenedi. Kilemde kúreskenderdiń taza jeńiske jetkenin kórýge bolady. Ádis-tásilderi tamasha. Bul kúreske kúsh te kerek, ádis te kerek. Keıde ádisker jigitti qarýly da qarymdy jigittiń ıip áketip qalatyn kezi de bolady. Qazir kıimi de, ádis-tásilderi de bir júıege keltirildi. Jalpy, kúreske shyndap mán beretin kez keldi dep oılaımyn.
- Endi boksqa kelsek, osy sport túriniń jankúıeri ekenińizdi bilemiz. Astanada jarystar ótip jatqanda, bastan-aıaq tamashalap otyratynyńyzdy kóremiz.
- Múmkindik bolsa, barýǵa tyrysamyn. Sebebi jas kezimizde bokspen aınalysqandyǵymnan shyǵar. Óıtkeni qaı adamda ózi túsinetin máselemen aınalysady. Mysaly, sporttyń da túri kóp. Men boksty kórip, keıbir «átteń-aılaryn» ishime túıip otyramyn. Keıde bapkerlerine habarlasyp, pikir almasatyn kezim de bolady. Ózim 1963 jyly eseıip qalǵan kezimde, 17 jasymda boks sektsııasyna bardym. Ol kezde Shymkent qalasyndaǵy Qazaq hımııa-tehnologııalyq ınstıtýtynda ınjener-qurylysshy mamandyǵy boıynsha oqydym. Boksqa úsh-aq jyl qatystym. Sol kezde Shymkentte Keńes Omarov degen myqty bapker bolǵan. Men sol kisiden tálim aldym. Meniń boıym salmaǵyma qaraǵanda uzyndaý bolyp turdy. Ol kezde 48-49 keli salmaqta edim.
- Qandaı sporttyq dárejege jettińiz?
-- Sport sheberligine kandıdat boldym. Almatyda ótken stýdentterdiń jarysyna sport sheberi ataǵyn qorǵaýǵa baryp edim, ártúrli ádiletsizdik jaǵdaılar oryn aldy da, aqyry boksty tastap kettim.
- «Astana arlandaryna» negizinen ulttyq quramadaǵy jigitter alyndy. Munyń artyqshylyǵy nede?
- Bul óte durys sheshim. Áýesqoı boksta kezdesý úsh mınýttyq úsh raýndtan turady. Al WSB jobasy boıynsha «Astana arlandarynyń» jigitteri bes raýndtyq kezdesý ótkizedi. Bul ulttyq quramanyń jigitteri úshin bir jaǵynan shyńdalý mektebi bolýda. Bes raýndqa shydaǵan boksshy úsh raýndty oınap júrip ótkizedi. Boksta ár raýndqa óz kúshin esepteı bilýdiń mańyzy zor.
Adam organızminiń kúshi sheksiz sııaqty kóringenmen, eki raýndtan keıin boksshynyń kúshi sarqylyp, dem jetpeı turǵandaı bolady. Bir mınýttyq úzilis kezinde tájirıbeli bapkerler ne sebepti solaı bolǵanyn jáne qalypqa kelýdiń jolyn oǵan túsindirip úlgiredi. Boksshyny qaıraýdyń jolyn bilip, namysyn janý kerek. Esińizde bolsa, Sıdneıde Olımpıada oıyndary bolyp jatqan kezde Muhtarhan Dildábekov shırek fınalda kýbalyq Aleksıs Rýbalkabamen kezdesti. Kýba boksshysynyń boıy da, qoly da uzyn, eńgezerdeı jigit. Sonda ekinshi raýndtan keıin demalyp otyrǵanda, bapkeri Nurǵalı Safıýllın «Neden tartynyp júrsiń? Áı, sen qazaq emessiń be?!» dep jaǵynan tartyp jiberdi. Onyń namys otyn janydy. Muhtarhan namystanyp ketip, kelesi raýndqa shyqqan boıda kýbalyq boksshyny uryp jyqty ǵoı! Sondaı-aq ekinshi tynys degen bolady. Ol úshinshi raýndta ashylýy múmkin. Jalpy, boksshy men bapker bir-birin kózqarasynan túsinedi. Jurt ýlap-shýlap jatqanda, sen bapkerdiń bir sózin estip, endi birin estimeısiń. Al kózqarasynan bárin uǵynasyń.
«Astana arlandarynyń» basty qarsylasy - «A» tobyndaǵy Kýbanyń «Cuba Domadores» komandasy. Kóp adam buryn kýbalyqtardy boks úshin jaratylǵan halyq sııaqty kóretin. Biraq kýba jigitteri de adamnyń balasy, olardy da jeńýge bolady. Qaıbir jyly osynda Kýbanyń qurama komandasy men bizdiń jigitter birge jattyǵý jasap, ózara sparıngtik dostyq kezdesý ótkizdi. Resmı jarys bolmaǵan soń, «utylyp qalamyn-aý» dep abyrjymaısyń. Sol kezde bizdiń jigitter olarmen jaqsy bokstasty, kýbalyqtardy da urýǵa bolatynyn bildi. Sodan keıin bolǵan jarysta bizdiń jigitter olardy bet qaratpaı urdy ǵoı. Álemdik chempıonatta kýbalyqtarmen bes ret sharshy alańda kezdesip, sonyń tórteýinde bizdiń jigitter jeńdi. Eń bastysy, boksshylarymyzdyń boıynda kúsh-qudiret, rýh paıda boldy. Kýbalyqtardyń tabıǵı qurylymdary boksqa jaqyndaý, jyldam qımyldaıdy, genetıkalyq-fızıkalyq ereksheligi bar, qoldary uzynaý, dene bitimi jińishkeleý bolyp keledi.
- Olar ári tózimdi ǵoı?
- Boksshynyń tózimdiligi tabıǵı qabileti men jattyǵý jasaýyna baılanysty. Qajymaı, talmaı shuǵyldanǵandar jeńiske jetpeı qoımaıdy. Mysaly, jıyrma jasynda Olımpıada jeńimpazy bolǵan Bekzat Sáttarhanov Túrkistannyń taza qazaǵy. Keıin surastyryp bilgenimde, ol tańerteń eki aıaǵyna jarty kılo, bir kılo salmaqty baılap alyp júgiredi eken. Men onyń Sıdneıdegi amerıkalyq Rıkardo Hýarespen bolǵan fınaldyq kezdesýin kórdim. Álem chempıony degen ataǵy bar Hýaresti sharshy alańda Bekzat typyr etkizbeı qoıdy. AQSh boksshysy soqqysyn tıgize almaı armanda ketti. Keıin marapattaý rásiminde ol ekinshi orynda turyp, «Nege bulaı boldy?» dep óz-ózine yzalanyp, kózinen jas sorǵalap turdy.
Al Bekzattyń múmkindigi mol edi, taǵdyrdyń jazýy solaı bolǵan shyǵar, ǵumyry qysqa boldy. Ózi «Men amandyq bolsa, elime úsh márte Olımpıada chempıonyn syılaımyn» dep aıtyp edi.
Áli esimde, Atlanta Olımpıadasynda Vasılıı Jırov shırek fınalda-aý deımin ıtalııalyq boksshymen shyqty. Italııa jigiti ózin-ózi kótermelep, qarsylasyna aıbat shegip, bir orynda jer tepkilep, «jeńis meniki!» dep turdy. Birinshi raýndta Jırov utyldy. 150-deı qazaqstandyq jankúıerler «Qazaqstan, bas alǵa!» dep aıqaılap jatyrmyz. Amerıka halqy mádenıetti jáne qyzýqandy bolyp keledi. Olar da bizdi qoldap, «bas alǵa» degenimizdi «Qazaqstan, Vasıa!» dep uǵynyp, olar da ekinshi raýndta bizge qosyla shýlap ketti. Vasılıı ekinshi raýndta kúsh aldy da, qarsylasymen teń tústi, al úshinshi raýndta tas-talqan etip jeńdi. Óıtkeni úshinshi raýndta búkil zal «Qazaqstan, Vasıa!» dep urandap bizge qosyldy. Jankúıerlerdiń Vasılııge kúsh bergeni onyń jeńiske jetýine oń yqpal etti. Eń bastysy, úshinshi raýndta bizdiń boksshynyń ekinshi tynysy ashyldy.
- «Astana arlandary» klýbyna Serik Sápıev basshylyqqa kelgen soń, jaqsy bir bastama qolǵa alyndy. Buryn kezdesýler tek Astana men Almatyda ótetin bolsa, bıyl Qaraǵandy, Shymkent qalalarynda boldy. Bul bastamany Siz de qoldaısyz ba?
- Munyń tıimdi jaǵy óte kóp. Birinshiden, óńirdegi turǵyndardyń boksqa degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrady. Ekinshiden, sol jerdegi jas boksshylar tálim-tárbıe alady. Jalpy, qandaı ıgilikti shara da bir jerde ótip, kelesi jerde bolmasa, «Barlyq jaqsy dúnıe Astana men Almatyda ótedi» degendeı uǵym paıda bolyp, adamdardyń ókpe-renishterin týǵyzady. Qazir ıgilikterdi óńir turǵyndary da kórip jatyr. Jergilikti uıymdastyrýshylar da tájirıbe jınaqtaıdy, keıin halyqaralyq jarystardy ótkizýge beıimdelip qalady. «Astana arlandarynyń» Qaraǵandy qalasyndaǵy kezdesýi joǵary deńgeıde ótkenin estidik. Sol sekildi Shymkentte de tamasha ótipti. Óıtkeni ońtústiktiń turǵyndary sporttyń eki túrin: boks pen fýtboldy joǵary baǵalaıdy, osy ekeýine qyzyǵýshylyqtary zor. Sonymen qatar Shymkent turǵyndary bokstyń «álippesin» jaqsy biledi. Rıngte bokstasyp jatqan óz sportshysyna qaı kezde qandaı demeý berý kerektigin biledi. Ol jerde óner kórsetip jatqan sańlaǵymyzǵa qosymsha kúsh qosylyp turǵandaı bolady. Halyq qoldap jatqanda, onyń ekinshi tynysy ashylady.
- Osyndaı úrdisti ózge óńirlerde de jalǵastyrsa, durys bolmaı ma? Mysaly, Oral ne Semeı qalalarynda boks keshin ótkizse, qandaı ǵanıbet?
- Durys aıtasyń. Aqtaýǵa da alyp baryp ótkizýge bolady. Shynyn aıtý kerek, Mańǵystaý óńirinde boks qarqyndy damyp kele jatyr. Onyń ústine «Astana arlandarynyń» bas bapkeri Marat Jaqıev sol batys óńiriniń azamaty. Sonymen birge boks damyǵan aımaqtarmen qatar osy sala kesheýildep qalǵan oblystarǵa alyp baryp, turǵyndar men jas jetkinshekterge «Astana arlandarynyń» ónerin kórsetse, tipten jaqsy. Ózińiz aıtqan óńirlerge, sondaı-aq Soltústik Qazaqstanda kezdesý uıymdastyrylsa, onyń da nátıjesi bolary sózsiz.
Qaı jerde sporttyń bir túrine basa nazar aýdarylsa, sol óńirden daryndy jastar ósip shyǵady. Mysaly, 75 keli salmaqta óner kórsetetin Jánibek Álimhanuly Almaty oblysynyń shalǵaı aýdanynda dúnıege kelgen. Meniń estýimshe, belgili kásipker Baýyrjan Ospanov aýyl balalary úshin bokspen aınalysýǵa barlyq jaǵdaıdy jasap, Jylandy aýylynan sport mektebin ashqan eken. Mine, sol mekteptiń túlegi Jánibek bokstan álem chempıonatynyń jeńimpazy atandy.
- Burynǵy batyrlar eldi naızamen, qylyshpen qorǵaıtyn bolsa, búgingi órkenıetti zamanda batyrlarymyz sporttyq jarystarda jeńiske qol jetkizip, eldiń mereıin asyryp júr ǵoı. Sondyqtan sportshylardy qaýip-qaterden qorǵaýdyń mańyzy zor sııaqty?
- Árqaısysyna jeke-jeke kózqaras kerek. Jıyrma jasynda adam ózin jigit sezinedi, biraq ol ómir tájirıbesi az adam ǵoı. Ol kezde jastyq jalyny lapyldap turady. Shamamen 17-18 jasynda bolashaǵynan úmit kúttiretin sportshylar aıqyndala bastaıdy. Sol kezde olardyń bapkerleri aýysyp ketedi. Jańa bapkermen túsinisip ketýi qıyndyq týǵyzady. Mysaly, 11 jasynan baptaǵan adam jas sportshyǵa óziniń balasyndaı qaraıdy. Shyn máninde, ákelik sezim paıda bolady. Óıtkeni qazaqta «Iisińnen aınalaıyn» degen sóz bar. Kishkentaıynan birge júrgen soń, bir-birine ıisi sińip qalady. Sol sebepti bapkerler aýysqan kezde, sportshynyń jańa ortaǵa beıimdelip ketýine mán berý kerek.
Sportshylarymyzdy qorǵaýda saqtyq ta kerek, qamqorlyq ta qajet. Oıda joq jerde jaraqat almaýyna mán berýimiz kerek. Qazaq «til bar, kóz bar, pále-jaladan saqtasyn» dep beker aıtpaıdy. Bizdiń jas kezimizde bir oqıǵa bolǵan. 1958 jyl bolýy kerek, fýtboldan Álem chempıonatyna barǵaly turǵanda 21 jasar KSRO-nyń ataqty fýtbolshysy Edýard Streltsovty jibermeı qoıdy. Jala jabyldy, aqyry 12 jylǵa sottap jiberdi. Sol joly álemdik dodada Pele jarq etip shyqty, ol da solaı óner kórseter edi, ókinishke oraı taǵdyry basqa arnaǵa burylyp ketti. Birneshe jyl abaqtyda otyryp shyqqan soń, fýtboldy qaıta jalǵastyrdy. KSRO qurama komandasynda oınady. Biraq onyń 21-den 28 jasqa deıingi jemisti óner kórsetetin máýeli kezderiniń bári túrmede ótti ǵoı. Onyń oıyny erekshe bolatyn. Boıynda tabıǵı daryn boldy. Ol alańda oınap júrgende sıqyrshy sııaqty edi. Qarsylastyń qaqpasyna qaraı shabýyl jasap kele jatqanda, óziniń áriptesine aıaǵynyń ókshesimen pas beretin ádisi boldy. Qarsy komandanyń qorǵaýshylary ony baıqap úlgirmeıdi, ózimen birge júgirip bara jatatyn edi. Sol kezde dop alǵan áriptesi qaqpaǵa gol soǵady. Ózi de mergendigimen tanylǵan fýtbolshy boldy. Ol 1990 jyly 53 jasynda qaıtys bolǵan. Jarqyldap turǵan kezinde, ony otqa salyp jiberdi-aý degen kúdik bar. Jigitterdi osyndaı qaýip-qaterden saqtaý kerek.
Jeńimpaz bolyp kelgende, sportshyǵa memleket, oblys tarapynan barlyq jaǵdaıdy jasap, qymbat syılyqtarmen marapattap jatamyz. Alaıda, ol ony kótere almaı qalýy múmkin. Qaı kezde de sportshynyń qasynda aqylshy adamy bolýy qajet.
- Raqmet áńgimeńizge.