Kez kelgen halyq óziniń ulttyq sanasyn, rýhanı kelbetin anyqtap almasa, ol jaı turǵyndardyń margınaldy tobyna aınalyp ketedi - professor Serik Nurmuratov
- Serik Esentaıuly, qoǵamdaǵy biregeılený úderisiniń baǵyt-baǵdary qandaı?
- Kez kelgen halyq óziniń ulttyq sanasyn, rýhanı kelbetin anyqtap almasa, ol jaı turǵyndardyń margınaldy tobyna aınalyp ketedi. Biregeılený degen uǵymnyń - ulttyq biregeılený, azamattyq biregeılený, etnıkalyq biregeılený degen árqıly túrleri bolady. Qaıshylyqty kezeńde óziniń rýhanı, áleýmettik jáne mádenı álemin rettep almaǵan halyq kóbinese ártúrli áleýmettik qaıshylyqty isterge daıyn bolady. Qoǵamdaǵy kez kelgen teketiresterdiń jáne álemdik deńgeıde bolyp jatqan ártúrli tartystardyń kóbisiniń túpki negizi ulttyń óz-ózine júıeli túrde kelmegeninde jatyr. Ulttyń birtutastanýy, ózin-ózi túsinýi jáne óziniń kelbetin anyqtaýy óte kúrdeli qubylys. Kez kelgen jeke adamdy alyp qarasańyz, eger jumysy, otbasy durys bolyp, qoǵamǵa degen kózqarasy ońdy bolsa, eshkimge ókpe-renishin bildirmeıdi ǵoı. Óziniń qyzmetin adal atqaryp eńbegimen tabysyn taýyp, boıyndaǵy shyǵarmashylyǵyn pash etip otyrady. Sol sııaqty halyq ta, kez kelgen qaýymdastyq ta sondaı deńgeıde ózin baıqatady. Tarıhı sýbekt eger óziniń boıyndaǵy jaqsy qasıetterin, tarıhı túrde qordalanǵan rýhanı qundylyqtaryn belgili bir júıege keltirmese, óziniń boıyndaǵy estetıkalyq, etıkalyq kózqarasyn sıpattap bermese, ol jaı ǵana turǵyndardyń, ózimshildik múddeni kózdegen pendelerdiń jıyntyǵyna aınalady. Olardyń oılaıtyny tek ishsem, jesem, kısem degen tán qajetin qanaǵattandyrý ǵana bolyp qalady. Bul tutyný psıhologııasynyń jahandaný úrdisi arqyly jastar sanasynda bekitilýiniń kórinisi.
- Ulttyq biregeılený úderisi qalaı júrip jatyr?
- Ulttyq biregeılený degen kezde jalpy «ulttyq» degen uǵym qoǵamdyq ǵylymda eki maǵynada qoldanylady. Bireýi memlekettik deńgeıdegi kópetnostyq keńistiktegi birtutas ult deńgeıinde, al ekinshisi - etnıkalyq sıpattaǵy ulttyń júıelenýi dárejesinde. Halyqta «ulttyq» degendi kóbinese qazaq, ózbek, orys halqy degen sııaqty maǵynada túsinedi. Óıtkeni onda tarıhı tamyrlaryna qaraı erteden kele jatqan salt-dástúri men ulttyq mádenıettiń kelbeti qala beredi. Kez kelgen ulttyq belgiler halyqtyń ózindik sıpatyn anyqtaıdy. Osy jaǵynan alǵanda bizdiń elimizde qazaq tiline keńirek mán berip, mártebesin kóterý jóninde áńgimeler ózektene túsýde. Onda negizinen memlekettik til qoǵamda óz deńgeıinde qyzmetin jaqsy atqarsa degen oı aıtylady. Ol durys. Sebebi, Qazaqstannyń negizgi halqy - qazaqtar. Sondyqtan onyń ulttyq fılosofııasy, ulttyq tili, ulttyq mádenıeti bir-birinen ajyratylatyn nárseler emes. Onyń árbiri ulttyq kelbettiń bir-bir quramdas bólikteri. Ony júıeli, ǵylymı deńgeıde kún tártibine qoıǵan ultshyldyqqa jatpaıdy. Ultshyldyq bolmaǵanmen, ultjandylyq, ultqa degen jeke adamnyń óziniń qurmeti bolǵany abzal. Bul óte zańdy, óte durys qatynas bolyp tabylady. Eger ol basqalardy yǵystyryp, kemsitip, basqa mádenıetti ekinshi deńgeıdegi dúnıe dep qaraıtyn bolsa, ol teris áreket ekeni anyq. Sebebi, onda adamdardyń arasyna jik túsedi, qarapaıym qatynas saıasılana bastaıdy. Abaı aıtqan «adamzat ol birtutas dúnıe, eshkimdi bólme» degen qarapaıym da danalyqqa toly naqty tujyrymy bizge máńgilik ustanym bolýy kerek. Sondyqtan qazaqtyń tilin, mádenıetin, fılosofııasyn órkendetsek, odan biz basqalarǵa zııan tıgizbeımiz. Qaıta ózgelerge ózimizdi laıyqty túrde kórsete alamyz. Olardyń da bizge degen syı-qurmeti, qatynasy arta túsedi.
-
Bizqazir ózimizdi laıyqty túrde kórsetealypjatyrmyzba?
- Árıne, ózimizdi álemdik mádenıet aldynda kórsetý deńgeıi kóp adamdy qanaǵattandyrmaıdy. «Budan da joǵary, budan da anyǵyraq jarqyratyp kórsetýge bolady» degen sózderdi, ýájderdi zamandastarymyz kóp aıtady. Árıne, ol zańdy. Sebebi, egemen el bolǵanymyzdy jarııalaǵanymyzǵa jıyrma eki jyldaı ǵana ýaqyt ótti. Biraq jetken tabystarymyz da az emes qoı. Qazir joǵary oqý oryndarynyń stýdenttik toptarynyń jartysynan kóbi qazaq toptary, olardyń birshamasy otanshyldyq dúnıetanymmen qarýlanǵan deýge bolady. Jastardyń jetpis paıyzy qazaqtar eken. Osy úrdiske qarasaq, kóptiń aty kóp ekeni baıqalady. Degenmen, onyń da múddesin qorǵaýǵa tura keledi. Bizde osy salada keıbir naqtylyqtar jetispeı jatady. Máselen, memlekettik tilge betburý boıynsha qyzyqtyrý, yntalandyrý degen sııaqty túrli tehnologııany qoldanýǵa bolady. Biraq osy iste qara kúshke salýǵa bolmaıdy, esesine quqyqtyq retteýdiń órkenıetti tásilderin qoldanǵan jón. Jalpy adamdardyń ómirin qurmettep, baǵalaýdy úırenýimiz kerek. Al endi qoǵamymyzda nıgılıstengen azamattyq qoǵamdy quryp, Qazaqstandy eshqandaı jetekshi ulty joq memleketke aınaldyryp jiberemiz degen oılar áli de bar. Bul qate pikirlerge jatady. Sebebi, qazaqtar Qazaqstannyń baıyrǵy halqy, onyń tarıhı turǵydaǵy mártebesine nuqsan kelmeýi tıis.
Qazirgi kezeńde qazaqtar jalpy halyqtyń úshten ekisin quraıdy. Kez kelgen jıyn, sheshim qabyldaıtyn ortada alpys jeti paıyzdyq - kvorým dep atalsa, onda olardyń múddesine saı sheshim qabyldanýy tıis. Biz qazaq halqy qazir osy eldiń alpys jeti paıyzyna jaqyn kelip turmyz. Sondyqtan bolashaqta onyń ulttyq múddesimen sanaspaı áleýmettik ortada eshnárse sheshilmeıdi. Osyny eskermeı, AQSh-tyń jáne ózge de federatsııa, konfederatsııa úlgisindegi elderdiń úlgisinde keıbir áreketter jasaı salamyz deý, aınalyp kelgende, tarıhı shyndyqqa jatpaıdy. Tarıhı turǵydan alǵanda, qaýymdastyqtyń óziniń evolıýtsııasyna teris baǵa berý bolyp tabylady. ıAǵnı, bul qazaqtyń etnıkalyq ózindik sanasyn qurmettemeýshilik. Sondyqtan tarıhı shyndyqqa ádilettilik turǵydan qaraý kerek.
- Álemdik fılosofııanyń qaınar kózderiniń biri sanalatyn ulttyq dúnıetanymnyńdamýyn qalaı baǵalaýǵa bolady? Shyǵys jáne batys fılosofııasynyń arasynda qandaı aıyrmashylyqtar bar?
- Álemdik fılosofııany ulttyq maǵynada keıde grek, nemis, úndi, qytaı degen sııaqty úsh-tórt halyqtyń attarymen baılanystyrýshylar bar. Al «orys fılosofııasy» degenge keıbir orystardyń ózi kúmánmen qaraıdy. Óıtkeni, ol «keıbir jarqyn ókilderi bolǵanmen ǵylymı júıelengen, uǵymdyq sıpattaǵy birtutastanǵan deńgeıge jetken joq» degen baǵalaýlar kezdesedi. Sondyqtan belgili bir ulttyń ókilderiniń atymen fılosofııany ataýǵa qarsy adamdar kóp. Sebebi fılosofııa jalpyadamzattyq uǵym, pán, ǵylym dep eseptelinedi. Oǵan tek ulttyq, etnıkalyq ár berýge, dúnıetanymdyq sıpattarmen ár qyryn kórsetýge bolady degen tujyrymdar alǵa tartylady. Bizde órbigen osyndaı etnofılosofııa týraly túsinikter, uǵymdar men qundylyqtar toptamasy menińshe durys. Sebebi, álemdi rýhanı júıeli túrde paıymdaý - jalpyadamzat úshin qoǵamnyń rýhanı ıntellektýaldyq damýynyń jetken bir bıigi bolyp tabylady.
Shyǵys halyqtarynyń ishinde Qytaıda ejelgi zamannan kele jatqan fılosofııalyq júıe bar. Konfýtsıı ilimi - jartylaı din, jartylaı fılosofııa. Ol árıne Hrıstıan, Islam dinderi sııaqty óziniń paıǵambary bar dinge jatpaıdy. Bul kóbinese ómir týraly ártúrli etıkalyq, estetıkalyq tujyrymdaryn jınaqtap álemdi túsinýge degen talpynys sııaqty. Sondyqtan ejelden kele jatqan bul mádenı dástúrge qyzyǵatyndar kóp. Sebebi ol adamdardy bir nársege dúnıetanymdyq qazyq sııaqty baılap qoımaıdy. Osy jaǵynan bizdiń olarǵa uqsas jerimiz bar. Bizdegi ulttyq dilde de etıkalyq uǵymdar men ustanymdar basym. Mysaly japondardyń mádenıeti ásemdik, úılesimdilik degen sııaqty estetıkalyq uǵymdarǵa negizdelgen. Ol sol arqyly álemdi túsindire bastaıdy. Ejelgi Rım ımperııasynda negizgi retteýshi ustanym quqyq bolǵan. ıAǵnı adamnyń, ulttyń, qoǵamnyń quqyǵy degen sııaqty túsinikter júıesi. Al bizdi tarıhı rettep, qoǵamdy úılesimdendirip turǵan moraldik qalyptar bolǵan. «Uıat bolady, qonaqty syıla» degen uǵymdardyń ózi moralǵa jatady. Bizdiń memlekettigimizdi san ǵasyrlar boıy osy moraldyq qundylyqtar ustap keldi. Qazaq mádenıetiniń dástúrli sıpaty osy arqyly kórinedi. Qazaqtyń ne túrki halyqtarynyń kez kelgen danasyn alsaq báriniń aıtatyny: adamgershilik, moral máselesi. ıAǵnı biz ózimizdi retteýshi kúshte moralǵa basymdyq berdik. Nege bizde turaqty ásker men naqty syzylǵan, mejelenip qoıylǵan shekara bolǵan joq. Sebebi, bizdiń ishteı retteýshi ustanymdarymyzdyń, normalar men qalyptarymyzdyń moraldik kúshi basym boldy. Áli kúnge deıin ulttyq dúnıetanymymyzda moral fılosofııasy basymdyq etedi. Eýropalyq stıldegi quqyqqa negizdelgen ártúrli tujyrymdamalar men ustanymdary bar elderdiń ókilderi bizdiń mádenıetimizge qarap «sizderdiki artta qalǵan eken» degen eýroortalyqtyq kózqarasta bolýy da múmkin. Biraq olaı baǵa berýshilik ústirttik bolary anyq. Demek, ár mádenıettiń, órkenıettiń ózindik sıpaty, tamyry, paıda bolý negizderi, formasy bolýy shart jáne tarıhı derek ekeni aıqyn.
- Bul qazaqy dúnıetanym jahandaný kezeńinde qanshalyqty básekege qabiletti dep oılaısyz?
- Mine, osy «básekelestikke qabiletti me, qabiletti emes pe» degen túsinikter ejelgi kapıtalızm zamanynan qalǵan dúnıeler. Báriniń aıtatyny: anaýmen jaryssaq, mynaýmen jaryssaq. Biz qazir kórshimen, birge oqyǵan dostarymyzben jarysamyz. Bul túbinde sanany, dildi, dúnıege kózqarasty buzatyn ustanym. Onyń ornyna áleýmettik qatynastar adamdardyń bir-birin túsinisýine, qajet kezinde bir-birine kómek berýine arqa súıeıtin moralǵa negizdelýi kerek. Buryn qazaqta zamanaýı sıpattaǵy mundaı básekelestikter bolmaǵan. Bul keıingi zamanda kelgen naryqtyq qatynastardyń bekite túsken úrdisi. Ony bizdiń ortamyzǵa eýropalyq mentalıtet pen kapıtalıstik, naryqtyq qatynastar engizip otyr. Biz buryn aǵaıyńdy baýyrymyzǵa tartatynbyz. Dástúrli qoǵamda jetimi men jesiri joq el edik. Qazirgi álem tehnologııalanyp, órkenıetti damýdy kúıttegenmen, onyń da utylatyn jeri bar. Ol jappaı daralaný zamanynyń kelýi, pende tek ózime jaqsy bolsa eken degen psıhologııaǵa kóndige bastaýda. Árıne, «elimizdiń ekonomıkalyq damý úderisi boıynsha, tehnologııalyq damýda basqalardan qalyp qoımasa eken» degen pozıtsııa zamanaýı talap turǵysynan alǵanda durys ta shyǵar. Biraq osy ǵylymı-tehnıkalyq progress adamaralyq básekelestikti, teketiresti órshitpeýi kerek. Onyń ornyna gýmanıstik negizdegi qatynastar aýadaı qajet, ıaǵnı álýmette bir-birine kómektesý, ózara túsinistik, baýyrmaldyq alǵa shyǵýy tıis. Sonda qazaq eliniń rýhanııat álemi ońdy baǵytta óristeıdi.
- Bul eýropalyq dúnıetanymǵa qarama-qaıshy keledi ǵoı?
- Árıne, qarsy shyǵady. Eýropalyq mádenıettiń, tarıhtyń qaıta-qaıta daǵdarysqa ushyraıtyn sebebi osynda. Bir-birimen úzdiksiz, únemi jarysta bolǵan qoǵamnyń árıne bir kezeńderde bireýi qulaıdy, daǵdarysqa ushyraıdy. Onyń ar jaǵynda adam taǵdyry tur. Adam rýhanııatqa bet burmasa, onyń osy ýaqytqa deıin jetken jetistigi, jınaǵan-tergeni keıde aıdalaǵa ketýi múmkin. Eýropada adamdar darashyl, ózimshil bolyp barady. Onyń eń birinshi qaıǵysy da - osy jaǵdaı. Kórshi kórshimen aralaspaıdy, týysqan týysqandy izdemeıdi. Árkim ózimen-ózi tirshilik etedi. Sondyqtan biz óz tarıhymyzda qordalaǵan rýhanı artyqshylyqtarymyzdy jandandyrýymyz kerek. Máselen, ulttyq túgel, tipti keńestik moraldyń da jaqsy jaqtary az bolmady. Biraq onyń bir ıdeologııaǵa baǵynyp, basqasyn basyp tastaǵan jaǵy kóp boldy. Bir jolmen júrseń ǵana durys, basqasynyń bári durys emes degen shekteýler kóp edi. Biz ózimizdiń ulttyq qyrymyzdy jandandyrý arqyly álemdegi ár túrli salalardaǵy jańalyqtarǵa ashyq bolýymyz kerek. Eliktegish halyq ekenimiz shyndyq. Bul bir jaǵynan jaqsy nárse, óıtkeni jańany tez úırenemiz, ekinshi jaǵynan ókinishke oraı jamanǵa da tez eliktegishpiz. Sondyqtan bizge odan qorǵana alatyn rýhanı ımmýnıtet kerek.
- Bizde ol bar ma?
- Álsizdeý bolyp tur. Degenmen, japonnyń deńgeıine jetpegenimiz anyq. Aǵzanyń ımmýnıtetin arttyrǵandaı adam óz-ózin jattyqtyryp, árdaıym ózine degen kózqarasy, nıeti durys bolýy kerek. Adamaralyq qatynasta rýhanı joldastyq, ózara túsinisý dástúrge aınalýy qajet. «Bólingendi bóri jeıdi» deıdi halyq danalyǵy. Qaýymdasyp ómir súrýdi damytý kerek. Bul úshin birinshiden, bir-birine kómek kórsetý dástúri qoǵamda barlyq deńgeıde nasıhattalǵany jón. Ekinshiden, árkim óz isiniń sheberine aınalýy da shart. Eshkim áleýmettik parazıtke aınalmaýy abzal. Eńbekqor shyǵys halyqtarynyń ókilderinen úırenetin jaqtarymyz da barshylyq. Immýnıtet sonda bekı túsedi.
- Áńgimeńizge rahmet.