Kenesaryǵa Quran syılaǵan Maral ıshan kim

ASTANA. QazAqparat – Túrkistandaǵy Ulttyq quryltaıda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev áıgili Maral ıshannyń Kenesary hanǵa syılaǵan Qurany tabylǵanyn aıtyp, jaqsy jańalyǵyn jarııa etti. «Maral ıshan barsha qazaqqa tanymal adam bolǵan. Ol – tól tarıhymyzda erekshe orny bar Kenesary hannyń úzeńgiles serigi. Bul Quran eki ǵasyr boıy qoldan qolǵa ótip, aqyry shetelge shyǵarylǵan eken. Ony janashyr azamattardyń, metsenattardyń kómegimen Qazaqstanǵa qaıtaryp aldyq. Quranda Maral ıshannyń jáne Kenesary hannyń móri bar» degen edi Prezıdent. Osy oraıda «Maral ıshan kim?» degen máselege qaıta bir úńilip, oqyrmannyń keńirek maǵlumat alýy úshin Qostanaı qalalyq «Maral ıshan» meshitiniń ımamy Bektursyn Torǵaıbaıulynyń maqalasyn usynyp otyrmyz.

* * *

Maral ıshan Qurmanuly Orta júzdiń bir balasy Kereı rýynyń Taryshy taıpasy, Aqsary atasynyń Nurymbet áýletinen. Bul eldiń ataqonysy Soltústik Qazaqstan oblysynyń Jambyl eldi mekeni.

Ishannyń ákesi Qurman Kenjebaıuly bes ýaqyt namazyn qaldyrmaǵan, ári batyr, ári dindar adam boldy. Abylaıdyń batyrlarynyń biri ári biregeıi. Jońǵar qontaıshysy Qalden-Tserenniń qazaq áıelinen týǵan eki qyzynyń birin Abylaı, Fatıma atty ekinshisin Qurman alypty. Odan Qulja, Aral, Maral atty uldar dúnıege kelgen. Bilgenderdiń aıtýyna qaraǵanda Fatıma shesheı osy kúngi Qyzylorda oblysynyń Josaly mańyndaǵy «Qamyr qorymy» degen jerde jerlengen deıdi.

Maral ıshan 1780 jyly Qostanaı oblysynyń soltústigindegi Obaǵan ózeniniń keıinnen «Maral shiligi» atanǵan qonysta dúnıege kelipti. Onyń urpaqtary osy kúnge deıin Troebratnoe selosynyń janyndaǵy Nurymbet degen aýylda, Áýlıekól, Qusmuryn, Júzbaı, Bestaý eldi mekenderinde ómir súrip jatyr. Osy kúnde júz jyldan asa tarıhy bar Qostanaıdaǵy Aq meshit, Bestaýdaǵy urpaqtary turǵyzǵan meshit babanyń esimimen atalady.

Bilimi

Keıbir derekterde ákesinen 9 jasynda jetim qalyp, 13 jasqa kelgende anasymen Aq meshit jaǵyna barǵan. Aq meshit mańaıyndaǵy Qulanbaı ıshannyń Meńdibıke atty qyzyna úılengen Maral, qazirgi Ózbekstan eliniń Jam taýynyń úńgirindegi Jalańaıaq ıshannyń medresesine júz shákirttiń biri bolyp bilim alady. Osy medreseni jeti jyl oqyp, bilimin tereńdetý úshin taǵy da úsh jylǵa qalady. On jyl oqyǵan Maral ıshan aman-esen, bilimmen qarýlanyp eline oralady. Arqa jazyǵynda ol óziniń tábıptik kásibimen halyqqa orasan zor qyzmet etedi, aýrý-syrqaýlardy emdeıdi.

Qaıratkerligi

Maral babamyz tek dinshil ǵana emes, ol – qoǵam qaıratkeri, azattyq úshin kúresker, ult-azattyq qozǵalystyń rýhanı kósemi. XIX ǵasyrdyń 30-jyldary Maral ıshan qazaq halqyn «Ǵazaýat» soǵysyna jumyldyrdy. Aldymen Qusmuryn atyrabynda bastalǵan bul qozǵalys Qazaqstannyń soltústiginiń biraz jerin qamtydy. Maral babamyz patsha úkimeti sheneýnikterine qaıta-qaıta adam jiberip, hat jazyp, qazaq jerinde orys bekinisteriniń salynýyna qarsylyq bildirgen. Esh jaýap ala almaǵan ol ásker jınap, qarýly qarsylyq bildirýge deıin bardy.

1819 jyldyń jazynda Kereı-Ýaq, Atyǵaı-Qaraýyl elderiniń basty adamdarynyń basyn qosyp, Qaq sorynyń jaǵasynda quryltaı ótkizedi. Maral babamyz qolbasshylardy árýaqyt duǵa etip, aq batasyn berip otyrady. Kóteriliske qatysýshylarǵa dinı basshylyq jasaý úshin Maral, han saraıynyń Keńes quramyna kiredi.

Kenesary kóterilis bastap, bodandyqqa qarsy shaıqasyp jatqan kezde Maral ıshan Batys-sibir musylmandarynyń dinı basshysy bolady. Budan bylaı daýly máseleler sharıǵat úkimi boıynsha sheshilip otyrdy. Qazaq qosynyna rýhanı demeý kórsetip, keı jaǵdaıda óz boıyndaǵy keremet qasıetterimen de kómektesedi. Kenesary áskeriniń birsypyra jeńisterge jetýine, halyq aldynda bedeliniń artýyna áýlıeniń kóp úlesi tıedi. (Nurtaıuly S. Islam jáne Maral Baba. - 1996. - 92 b.; 31-b.).

Qazaq-orys arasyndaǵy saıası máselelerdi Maral babamyz kelissóz arqyly sheshýdi kózdegeni málim. Osy maqsatpen ol Ombyǵa Kereı bolysynyń aqsaqaly Baısal arqyly eki birdeı hat jiberedi. Bireýi Orynbor áskerı gýbernatory Essenge, ekinshisi, Sibir jeke korpýsynyń komandıri Kaptsevıchke joldandy. (Entsıklopedııa «Aıqap», Bas redaktor R. Nurǵalıev. - Almaty: «Qazaq entsıklopedııasy» Bas redaktsııasy, 1995 j.). Ol hattyń bastalýyndaǵy sózder Maraldyń naǵyz din qaıratkerine tán bolmysyn aıqyndaı túsedi: «Áýeli, Jaratqan Qudaı shyn, ekinshi onyń paıǵambary Muhammed, tórt shárıar, tórt ımam, áýeli Adam, ekinshi Muhammed paıǵambar bolǵaly sol zamannan bermen qaraı, musylman musylman bolyp, kápir kápir bolyp kelgeli bizdiń aramyzda búlinshilik-dushpandyq bolǵan emes, bir Qudaıǵa syıynyp kele jatyr­myz. Osylaı, taqsyr, jandaral, munan birne­she jyldar buryn Rossııa memleketi­niń sheginde tatýlyq, tynyshtyq bolýshy edi, sol kezdegi Rossııa patshalarynyń tusynda orystar ruqsatsyz qazaq jerine kirýden qorqýshy edi. ...Orystar qazaqqa tıisti jerdi tartyp alyp, ıelenip ketti. ... Paıǵambardyń járdemi boıynsha men Sizden, jaqsy jandaral, ótinip suraımyn, maǵan patsha aǵzamǵa barýǵa ruqsat hám jol berseńiz eken» («Qazaq entsıklopedııasy» Bas redaktsııasy, 1995. - 368 b).

Maral ıshannyń bul tilegin Sibir bıleýshileri Reseıdiń Azııalyq departamentine málim etken. Sonymen 1822 jyly Maral Qurmanulyn Sankt-Peterbýrgke shaqyrý máselesi sheshilgen. Biraq sol ruqsat jarlyq týraly hat Maraldyń qolyna tımegen. Sebebi bul kezderi Maral ıshan Hıýa handyǵynyń Syr boıyndaǵy qazaq aýyldaryn, Orynbordan, Troıtskiden ke­letin kerýenderdi talaýǵa baǵyttalǵan basqynshylyq, tonaýshylyq áreketterin toqtatqan halyq qozǵalysynyń jetekshisi bolyp qyzmet jasap júrgen. Babanyń patsha qabyldanýyna barmaǵan sebebiniń de bir hıkmeti bar, ol: Orynbor general gýbernatory júzbasy sultan Jantóre Jıhangerovke Maraldy taýyp alýdy tapsyrsa, ol óz tarapynan sultan Juma Qudaımendıevke Maraldy ustaýdy buıyrǵan. Al orys áskeriniń polkovnıgi Grammatın Sultan Shotaıǵa Maraldy ustaýdy tapsyrǵan. Osyndaı jaǵdaılar oryn alǵandyqtan da Allanyń qalaýymen qabyldaý buıyrmaǵan sııaqty.

Aǵartýshylyǵy

Maral ıshannyń Islam dini negizindegi shyǵystyń ǵylymı mura­larymen oqyp-qarýlanýy, onyń ıslamdyq aǵar­týshylyq maqsatyn halyqqa qyz­met etýge arnaǵan jumystarynan baı­qaýǵa bolady. Onyń bir qyzmeti halyq arasyndaǵy múmkindigi shekteýli jandandardy saýyq­tyrýy arqyly júzege asyryla bastaıdy. Qıyndyq kórip júrgen múgedekterge kómektesý, em jasaý, olardyń tánine de, jan dúnıelerine de ımandylyq nuryn sebý asyl dinimizdiń qaǵıdasy.

Maral babanyń aǵartýshylyǵy­nyń taǵy bir parasy ol – qazaq jurtshylyǵyn otyryqshylyqqa, dıhanshylyq kásibine baýlýdaǵy jumystarynan da baıqalady. Demek, kóshpeli tur­mystyń jan-jaqty damýyn jetildirý úshin, órkenıettik damý jolyn jurtshylyqqa úırete bildi. Jalpy mundaı ister halyqtyń ekonomıkalyq jáne rýhanı jaqtarynan tolyq jetilýine yqpal etetini ras. Halyq tarıhyndaǵy os­yndaı aǵartýshylyq baǵytty ustanǵan qaıratker tulǵalarymyz, sonyń ishinde ımandylyq ilimdi nasıhat etýshiler halyq­tyń turmysynyń da, dúnıetanymynyń da jetilýine, ósip-órkendeýine paıdaly bolǵandyǵyn aıta ketkenimiz durys. Sondyqtan Maral babanyń atqarǵan isteri ıslam aǵartýshylyǵy dástúriniń qazaq topyraǵyndaǵy ozyq kórinisteri bolyp tabylady.

Tarıhshy ustaz Sáden Nurtaıulynyń derekterine nazar aýdarsaq:

«Syr boıyna kelgen soń jergilikti halyqty din jolyna nasıhattap, saýatyn ashyp, mádenıetin kóterýge Maral ıshan kóp eńbek etedi. Syrdarııanyń bir salasy - «Qaraózekten taraıtyn «Sasyq ózektiń» boıynda jaǵalaı birneshe jerden meshit saldyrady. Sol atyrapta Maral saldyrǵan 7 meshit-medrese bar. Bulaı ataý sebebimiz, meshitte jurt namazyn oqyp, Allaǵa qulshylyq jasasa, ekinshi jaǵynan, jergilikti eldiń balalary oqyp, dinı tálim alǵan, sóıtip, medreseniń de qyzmetin atqarǵan. Ol meshitter: «Qara bóget», «Baıbol», «Ishan aýyly» (Maraldyń nemeresi Tobaǵabyl aýylynda), «Qyrǵy meshit», «Qolań tóbede», «Qysh meshit», nemeresi Ospan ıshan meshiti jáne ózi otyrǵan «Qamyr» tóbesindegi kúmbezdep saldyrǵan meshit. Sol sebepti bul aımaqty jurt «Qyryq meshit» atap ketken.

Qazaq dalasynyń soltústigi men ońtús­tigi atyraptaryndaǵy meshit-medreselerdiń keń taralýyna tikeleı yqpal etken Maral babanyń aýqymdy da aıtýly isterin asyl dinimizdiń joǵary deńgeıde damyǵandyǵyn baıqaýǵa bolady.

Bir sózben aıtqanda: Maral ıshan – túrki dúnıesi ǵulamalarynyń ıslamdyq aǵartýshylyq dástúrin Qarmaqshy jáne Qostanaı óńirlerinde ózindik baǵytymen jalǵastyrǵan dinı qaıratker. Maral ıshannyń ımandylyq, adamgershilik jolyndaǵy dástúrli isteri, óńirlerde keńinen taraldy. Іzin jalǵastyrýshy ahýn-ustazdar din ilimin ózderi ashqan meshit-medreselerde oqytty, arab, parsy, túrki-shaǵataı tilderindegi Shyǵystyń klassıkalyq ádebıet muralaryn nasıhattady. Olar sol dáýirdegi - Reseı ımperııasynyń otarshyldyq saıasatyna ózderi júrgizgen dinı tálim-tárbıe, oqý isteri arqyly kedergi jasaǵan kúresker aǵartýshylar desek-te artyq aıtqandyq bolmas. Máselen: Qaljan ahýn Bólekbaıuly, Oraz-Muhammed ahýn Beketaıuly, Aldashbaı ahýn Ernazaruly, Álibaı ahýn Qosqulaquly jáne t.b. qazaq dalasynyń barlyq atyraptaryndaǵy ahýn-ustazdar halqymyzdyń dinge degen dúnıetanymyn sara jol salǵan izgi jandar.

Maral Baba Qurmanuly syn­dy qaıratkerler qazaq halqynyń materıaldyq jáne rýhanı mádenıet salalaryndaǵy ósip-órkendeýin, kemeldenýin, máńgilik saqtalýy úshin shyǵarma­shylyq jáne qoǵamdyq-áleýmettik qyz­metteri arqyly kúreste, úles qosty.

Bıyl ıaǵnı 2023 jyly Maral ıshan atyn ıelenip otyrǵan Qostanaı qalalyq meshitine 130 jyl tolmaq. Qalamyzdyń dál ortasynan oıyp turyp oryn alǵan tarıhı meshitimiz keńes dáýirinde dinı ǵımarat retinde emes, basqa maqsattarǵa paıdalanylyp kelip, Allanyń qalaýymen musylmandarǵa din ordasy retinde qaıta esik ashqan edi. Atalmysh tarıhı meshitimizdiń táýelsizdik alǵan jyldary men keıingi jyldary kúrdeli jóndeýden ótip, halyqqa paıdalanýǵa berilýine muryndyq bolǵan barsha azamattarǵa Alla razy bolsyn dep alǵys aıtamyn.

Osyndaı ulaǵatty isterimizben ulttyq rýhanı qundylyqtarymyzdy ulyqtap, ımandy, adamgershiligi mol, otanshyl-órshil rýhy joǵary ur­paqty qalyptastyrý - qasıetti boryshymyz. Bul - óz kezeginde táýelsiz Qazaqstandaǵy ulttyq tálim-tárbıe júıesindegi bizdiń berik ustanymymyz.