Kenesary hannyń bas súıegi qazaqqa qaıta ma?

ASTANA. Naýryzdyń 19-y. QazAqparat /Qanat Mámetqazyuly/ -Parlament Senatynyń búgingi otyrysynda «TMD-ǵa qatysýshy memleketterdiń mádenı qundylyqtardy urlaýǵa qarsy kúrestegi jáne olardy qaıtarýdy qamtamasyz etýdegi yntymaqtastyq týraly kelisimdi ratıfıkatsııalaý týraly» zań qabyldandy.

Atalғan kelisimniң maқsaty TMD-ғa қatysýshy memleketterdiң mәdenı құndylyқtardy ұrlaýғa қarsy kүres jәne olardy қaıtarýdy қamtamasyz etý salasyndaғy yntymaқtastyғynyң құқyқtyқ negizderin құrý bolyp tabylady. Kelisim TMD-ғa қatysýshy memleketterdiң құқyқ қorғaý organdarynyң kөrsetilgen saladaғy өzara is-қımyl tәrtibin retteıdi jәne onyң birқatar negizgi baғyttaryn aıқyndaıdy. Atap aıtқanda, әmbebap jәne өңirlik halyқaralyқ sharttardyң erejelerin oryndaý үshin kelisilgen sharalardy jүzege asyrý, қylmystyң jaı-kүıin, serpinin jәne oғan қarsy kүrestiң nәtıjelerin taldaý, құқyқ қorғaý jәne өzge de organdardyң өzara is-қımyl tetikterin jetildirý maқsattary kөzdelip otyr. Sondaı-aқ kelisim negizinde mәdenı құndylyқtardy ұrlaýғa қarsy is-қımyl jәne olardy izdestirý men қaıtarýdy қamtamasyz etý jөninde tıisti is-sharalar өtkizý қarastyrylady. Taraptar osy kelisimge sәıkes mәdenı құndylyқtardy ұrlaýғa, olardy izdestirýge jәne қaıtarýdy қamtamasyz etýge baılanysty құқyқ bұzýshylyқtardyң aldyn alýda, jolyn kesýde, anyқtaýda, ashýda өzderiniң құzyretti organdary arқyly yntymaқtastyқty jүzege asyrady. ıAғnı, Parlament қabyldaғan zaң boıynsha қazaқ үshin mәdenı құndylyқ bolyp tabylatyn, tүrli kezeңderde, tүrli joldarmen TMD aýmaғyna өtip ketken dүnıeler tabylyp jatsa, ony osy Kelisim arқyly elge қaıtarýғa jol bar, degen sөz. Әrıne, almaғaıyp zamanda қazaқ dalasynan қansha құndylyқtyң shetelge өtip ketkenin tizip bolmaıdy. Kıeli Tүrkistannyң «Taıқazany» sekildi shetel asyp ketken birdi-ekili құndy zattar өz tұғyryna қondyryldy. Biraқ talaı jyldar boıy aıtylsa da nәtıjesiz bolyp kelgen dүnıeler de joқ emes. Sonyң biregeıi - қazaқtyң soңғy hany Kenesarynyң basy. Senat jıyny barysynda da dәl osy mәselege senator Өmirbek Baıgeldı nazar aýdartty. «Jaқynda Қazaқstannyң keden organdary elimizden zaңsyz alyp өtpekshi bolғan baғaly ıkonalardy әshkerelep, shekaradan құndylyқtardy alyp қaldy. Osyғan oraı, jaңaғy alynғan ıkonalardy sұraý saldyrmaı-aқ, Reseı memleketine tapsyrý қajet degen ұsynys jasaғan edim. Өıtkeni bұl құndylyқtar sol memleketke қymbattyraқ bolyp otyr. Keңes өkimeti kezinde bұndaı ıkonalar jasalmaғan, ıaғnı қazir tabylғan құndylyқtar eski, tarıhı zattar, bir kezderi қazaқ jerine shetten kelgen dүnıeler bolyp tabylady. Al ondaı zattardy өz nıetimizben sanaly tүrde қaıtarғannyң esh artyқshylyғy joқ. Onyң esesine, Қazaқstannyң Reseıden қaıtpaı қalғan құndylyқtary barshylyқ, solardy қaıtarýғa talpyný kerek. Mәselen - Altyn adamnyң sүıegi. Bұl 1960 jyldardyң soңynda Reseı ғalymdarynyң sol sүıektiң jasyn anyқtap berýi үshin Қazaқstannan jөneltilgen eken, biraқ elimizge қaıtpaı қaldy. Ekinshiden - Kenesarynyң bas sүıegi. Bұny aıtýғa esh namystanýdyң қajeti joқ. Biz aıtpaғanymen de osyndaı қasıetti құndylyқtardy elimizge қaıtarý týraly keleshek ұrpaқ mәsele қoıady. Keıbir elder үshin adamnyң sүıegi maldyң sүıegi sekildi құnsyz bolýy mүmkin. Biraқ, қazaқ үshin yқylym zamannan eң құndy dүnıe ata-babasynyң sүıegi bolғan», dedi Өmirbek Baıgeldı. Senatordyң aıtýynsha, Altyn adam men Kenesarynyң bas sүıegi Reseıde құndylyқ retinde saқtalyp tұrғan joқ. Tek, mұrajaıdaғy myңdaғan zattar sanynyң kemip қalmaýyn oılaғandyқtan, әri nөmirlenip, tizimdelip ketken soң saқtalyp қalғan. «Elimiz үshin қasıetti sanalatyn құndylyқty kelisim boıynsha қaıtaryp alsaқ, ata-babalar aldyndaғy paryzymyzdyң өtelgeni, joғymyzdyң, kem dүnıemizdiң tolyққany bolar edi», dedi Ө. Baıgeldı. Al senator Serik Aқylbaı da kөterilgen mәselege қoldaý bildire kele, taғy bir jaıtty aldyғa tartady. Onyң aıtýynsha, kezinde akademık Manash Қozybaev Kene hannyң bas sүıegin izdep, Sankt-Peterbordaғy Kýnstkameradan han basynyң ornyna Keıki batyrdyң bas sүıegin tapқan eken. «Keıki batyr Kөkembaıұly kezinde Amangeldi Imanov bastaғan kөterilis basshylarynyң biri boldy. 1922 jyly ony қyzyldar өltirip, basyn Ermıtajdaғy Kýnstkameraғa aparypty. Қazirgi kүni sonda tabylyp otyrғan bas sүıek ? Keıki batyrdiki. Batyr el egemendigi үshin, bostandyқ үshin kүresken қaıratker. Sondyқtan da Kenesarynyң bas sүıegi men belgili bolғan Keıki batyrdyң bas sүıegin de elge қaıtaryp, өz Otanynda Jer-Ana қoınyna tapsyrýymyz kerek dep sanaımyn», dedi S. Aқylbaı. Jalpy, Kene hannyң bas sүıegi týraly tүrli әңgimeler aıtylady. Bireýleri iz-tүzsiz joғalғan, deıdi. Biraқ, sol bas sүıek tek қana қazaққa kerek ekendigin, қazaқtan basқa jұrt ony қadirlemeıtinin bilsek, ondaı әңgimelerdi beker dep aıtýғa týra keledi. Sondyқtan da, bұl iske bar yntamen aınalysyp, memlekettik deңgeıde қosymsha қoldaý sharalary қamtylsa ıgi. Қazaқ yқylym zamannan el құrmetine bөlengen babalarynyң jerlengen ornyn kıe tұtқan, handar men arýaқty batyrlarynyң sүıekterin erekshe құrmettep, arýlap jerlegen, basyna ұrpaқtar ұmytpastyғy үshin belgi ornatқan. Tek, қyzyl ımperııa ornaғannan keıingi jyldary ondaı құrmetti eriksiz ұmytyp, jұrtshylyқ bireýdi joқtamaқ tүgili өz basynyң қaıғysymen ketti. Қanshama alash arystarynyң sүıekteri shetelde қaldy. Sol tұstaғy ұlt қaıratkerleriniң basym bөliginiң jatқan oryndary әli kүnge belgisizdik kүıinde қalyp otyr. Tipti, keıbir tarıhshylar kezinde «atylyp ketti» delingen ұlt қaıratkerleriniң birtalaı ýaқyt boıy Sibirdiң alys tүkpirlerinde өmir sүrgendigin, өmiriniң soңғy kүnderin қorlyқpen өtkizgendigin arakidik aıtady. Biraқ, bұl tұrғydaғy resmı mәlimetter de, tyң jaңalyқtar da әli joқtyң қasy, baspasөz betterinde ondaı zertteý dүnıeleri tolyқ shyққan joқ. Osy tұrғyda toқtala ketetin jaıt, sonaý 1940-shy jyldary Altaı өңirinde Shyғys Tүrkistan Tәýelsiz Respýblıkasy үshin bolғan қandy soғys kezinde oryn aldy degen bir oқıғa eske tүsedi. Ajalmen arpalysa otyryp, Қytaıdyң қandy sheңgelinen құtylyp, tәýelsizdik үshin orys pen monғolғa da қarsylyқtaryn bildirip baққan Altaı қazaқtary ұlttyқ қozғalysynyң basshylyғynda Esimhan, Yryshan, Ospan batyrlar bolғany tarıhtan belgili. Orys pen monғol қýlyқtaryna moıynsұnbaғan sol kezdegi ұlttyқ қozғalys orystyң үsh-tөrt polkovnık shenindegi kommýnıst-әskerılerin atyp tastaıdy. Keıinnen olardyң sүıegin alýғa kelgen Bas konsýlғa tek bireýiniң ғana sүıegin alyp ketýge rұқsat beredi. «Қalғandary қazaқ үshin naғyz қylmyskerler. Sondyқtan olardyң sүıegi berilmeıdi», dep jaýap қaıtarady. Sonda orys konsýly қalғan sүıekterdi қaıtarý týraly қataң talapty қaıta қoıa bastaғanda, «Kezinde orystar Mәskeýge alyp ketip, atyp tasғan қazaқtyң ұlttyқ kөsemderi Әlıhan Bөkeıhanұly men Ahmet Baıtұrsynұlynyң sүıekterin әkelip beriңder. Sonda ғana biz senderdiң talaptaryңdy oryndaıtyn bolamyz», dep jaýap қaıtarady. Bұndaı talaptan keıin bas konsýl қaıtarar jaýaby bolmaғandyқtan үnsiz қalady. Osy әңgimeni sol kezdegi Ospan batyrdyң қasynda bolғan toғyz generalynyң biri, keıingi қýdalaýdan aman sytylyp, Tүrkııa jerinde kөz jұmғan Nұrғojaı batyr «Azattyқtyң өshpes rýhy» atty өz esteliginde tolyқ sýretteıdi. Minekı, өz bastaryna tөngen қaýipten taısalmaı, қıyn kүnderi de ұlt kөsemderin joқtaı bilgen Altaı қazaқtarynyң bұl talaby үlken erlikpen para-par. Al, bүgingi zaman mүldem basқasha. Reseımen aradaғy қatynasymyz da jaman emes. Onyң үstine halyқaralyқ kelisimderdi arқaý etip қazaқtyң sұraғan құndylyғyn қaıtaryp alý dәrejesine de jettik. Sondyқtan da, «bolmaıdy eken, beker ekendi» қoıyp, өrkenıetti jolmen құndylyқtardy қaıtarý қamyn қolғa alatyn, «bolmaıtyndy boldyratyn» ýaқyt keldi.