Keńes Odaǵynyń batyry Fılıpp Rýbaho - qazaqtyń surmergeni
Adamzat paıda bolǵaly eń surapyl qantógistiń tarıh enshisine aınalǵanyna osynshama jyl ótse de, oǵan qatysty ashylmaǵan qupııalardyń áli kóp ekenine ýaqyt alǵa ozǵan saıyn kózimiz anyq jetip otyr. Árıne, soǵys jaıly áńgimeniń bárine shyndyq dep qarap, buljymas aqıqat retinde qabyldaýdan aýlaqpyz. Degenmen, buryn-sońdy bolmaǵan qantógis kezinde qazaqstandyqtardyń Lenıngrad, Máskeý, Stalıngrad, Kıev, Mınsk, Varshava, Berlın úshin urystarda ǵana emes, jaýǵa qarsy maıdannyń barlyq shebinde jan alyp, jan bergeni shyndyq. Bul jaıly az jazylǵan joq. Alaıda bul máselede áli de bolsa kúmán keltiretin, talas týdyratyn, anyqtaıtyn jaıttardyń bar ekenin joqqa shyǵara almaımyz. Máselen, qazaq ultynyń ókilderi tek atajurty Qazaqstannan emes, basqa odaqtas respýblıkalardan da maıdanǵa attanyp, erlik ister kórsetti. Osy oraıda reseılik Jánibek Eleýisov, Qydyran Týǵanbaev, ózbekstandyq Ablaqul Shákirov, qaraqalpaqstandyq Bilis (Plıs) Nurpeıisov sııaqty Keńes Odaǵynyń Batyrlaryn anyqtaǵanymyz maqtanysh eter is bolsa, ózge ult ókili retinde (ózbek) jazylyp ketken general Sabyr Rahymov, Rasýl Esetov pen Іnııat Naýryzbaevty qazaqqa qaıtarý mereıimizdi odan ári asqaqtata tústi. Esimderi elge belgili bolsa da, aty-jónderi adam tanymastaı ózgeriske túsip, qasaqana burmalanyp, sóıtip, qazaq nazarynan tys qalyp júrgen ózge de batyrlarymyz ár jerde barshylyq. Osyndaı kúrdeli bir ýaqyt bezbenine túsip, taǵdyr shyndyǵyn ózimen birge ala ketken erjúrek batyrdyń biri - Keńes Odaǵynyń Batyry, quralaıdy kózge atqan surmergen Fılıpp Rýbaho, dep jazady aikyn.kz.
Fılıpp ıAkovlevıch Rýbaho - bir qaraǵanda qazaqqa úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn alabóten esim. Sondyqtan bolý kerek, ýkraındyqtar ony ýkraın halqynyń ulany dep tanysa, jaqsy adamdy ózine menshikteı qoıýdy ádetke aınaldyrǵan orys baspasózi «ýkraın nyspysyn alǵan orys surmergeni» dep jazyp júr. Batyrdyń qujattaryna qarasańyz, Fılıpp Rýbahonyń ulty qazaq ekendigi taıǵa tańba basqandaı anyq jazylǵan (Qujat kóshirmesi nazarǵa usynylyp otyr). Astyn syzyp aıtatyn taǵy bir derek, áıgili «Vıkıpedııa» entsıklopedııasyndaǵy ǵumyrbaıan qujattarynda da Fılıpp Rýbahonyń ulty qazaq dep kórsetilgen.
Fılıpp Rýbahonyń qazaq ulany ekenin anyqtaý úshin budan basqa qandaı dálel kerek?
Al aty-jónine kelsek, qujat toltyrý kezinde qate ketýi múmkin. Ol kezdegi shala saýatty qujat toltyrýshylar qalaı estise solaı jazatyn ádeti bolǵanyn esten shyǵarmaý kerek. Rasynda, hrıstıan dástúrinde qoıylǵan esim bolýy da ábden múmkin. Buǵan sonshalyq bir kúdikpen qaraýdyń keregi joq. Kerek deseńiz, aty-jóni orys, zaty qazaq qandastarymyz qazirgi kúnde de aramyzda az emes.
Aıtqanymyzdy negizdeý úshin ǵumyrbaıanyna qysqasha toqtalyp óteıik.
Fılıpp ıAkobuly Rýbaho 1923 jyly 13 qańtarda Rostov oblysyna qarasty Aqsaı eldi mekeninde (qazirgi Aqsaı qalasy) Reseı áskerı-teńiz flotynyń burynǵy ofıtseri otbasynda dúnıege kelgen. Ulty - qazaq. Zertteýlerge qaraǵanda, sheshesi ýkraın qyzy bolǵan. Áke-shesheden erte aıyrylǵan Fılıpp Batýmı qalasyndaǵy balalar úıinde tárbıelenedi. Qazaq balasy úshin alabóten nyspyny ol osy jerde alǵanǵa uqsaıdy. Keńes zamany kezinde balalar úıine túskenderdiń bárine derlik «arnaıy bólim» oıdan shyǵarylǵan ǵumyrbaıan oılap taýyp, aty-jónin tek oryssha qoıý mindettelgeni bul kúnde eshkimge qupııa emes. Tek tárbıe quraldary ǵana emes, balalar úıiniń qatynas jáne qujat tilderi de orysshaǵa negizdelgeni belgili. Kóptegen basqa ulttardyń balalary sııaqty Fılıpp Rýbaho da osyndaı keńestik solaqaı saıasattyń qurbany bolǵany anyq. Bul ne degen sóz? ıAǵnı Fılıpp ákesiniń qyzmet jaǵdaıyna baılanysty Rostovtaǵy Aqsaı eldi mekeninde týyp, sonda ósken Reseı qazaǵy degen sóz. Jasyratyn eshteńesi joq, ákimshilik-totalıtarlyq saıası júıe alyp Reseı Federatsııasynda meken etken «kishi» ulttardyń kópshiligin ózderiniń dástúrli aty-jónderinen májbúrli túrde bas tartqyzyp, ony oryssha uǵym-tanymǵa beıimdegeni tarıhı aşy shyndyq.
Rostov komıssarıatynan 1941 jyly áskerge shaqyrylǵan Fılıpp aldymen Qara teńiz flotynyń mýzyka komandasyna jóneltilgen. Alaıda bula kúshi bileginde oınaǵan balań jigit áskerı ónerge tez túren salyp, kóp keshikpeı soǵys kemelerinde júzip, jaýmen betpe-bet shaıqasýǵa ruqsat alady. Ol erekshe tapsyrmalar batalony quramynda Odessa men Sevastopoldy qorǵaýǵa qatysady. 1941 jyly jaralanyp, gospıtalda emdelip shyqqan soń, flottyń mergender daıarlaıtyn mektebine tap bolady. 1942 jyly Ońtústik maıdanda soǵysqa kirip, Rostov, Qoban, Soltústik Kavkaz úshin jaýmen shaıqasady. Osy shaıqastarda Fılıpp quralaıdy kózge atqan mergendigimen erekshe kózge túsedi. Jaısań qazaq jigitiniń surmergendigi jaıly áńgimeler sol kezdegi maıdangerler arasynda ańyz bop taraǵan. Kózdegen nysanasyn múlt jibermeıtin oǵan kún men túnniń aıyrmashylyǵy bolmaǵan desedi.
Osy jyldyń jeltoqsanynda ol ekinshi ret jaralanady. Kóp ýaqyt ótpeı Fılıpp 7-teńiz jaıaý áskerine qarasty 393-desant batalony sapynda qaıta urysqa kirisken. Aty ańyzǵa aınalǵan bul desant batalonyn áıgili komandır Tsezar Kýnıkov basqaratyn. Olar aldymen Novorossııskige, sodan keıin «Kishi jer» atalatyn platsdarmǵa desant quramynda túsip, jaýmen qııan-keski urys júrgizedi. Al F.Rýbaho bul kezde mergender otrıadynyń komandıri bolatyn. Odan keıin Soltústik Kavkaz maıdanyndaǵy shaıqastarǵa qatysa júrip, 1943 jyly onyń bólimi Novorossıısk portynda qaıtadan desant quramynda jaýmen aıqasqa túsedi. Ol portqa alǵashqylardyń biri bolyp basyp kirip, granatamen jaýdyń 2 dzotyn joıyp, qolma-qol aıqasta 3 fashısti jer jastandyrady. Alaıda teńizshiler qansha qaırat kórsetkenimen, kúsh teń emes edi. 14 qyrkúıekte bastan jaralanǵan F.Rýbahony kater arqyly dereý Sochı gospıtaline jóneltedi. Alaıda ertesi kúni ol esin jınaı almaǵan boıda ómirden ozdy.
Qazaq mergeni Fılıpp Rýbaho uzyn-sany jaýdyń 346 (keıbir derekter boıynsha 392 dep kórsetilgen) jaýyngeri men ofıtseriniń jáne 8 dzot, 2 tank pen mınomettiń kózin joıǵan.
KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń 1944 jylǵy 22 qańtardaǵy Jarlyǵymen І dárejeli starshına Fılıpp Rýbaho dúnıeden ótken soń, Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe boldy. Súıegi Sochı qalasyndaǵy Baýyrlastar zıratyna jerlengen.
Týǵan qalasy Aqsaıda, Gelendjık jáne Novorossııskide batyr atynda kósheler bar. Sondaı-aq onyń qurmetine 1977 jyly Novorossıısk qalasyndaǵy Jeńis alleıasynda eskertkish taqta ornatylǵan.
Qazaqtan shyqqan batyrdyń jankeshti erligi jaıly «Navechno v stroıý» (1959 jyly jaryqqa shyqqan), «Onı proslavılı Rodıný» (1961 j.) jáne «Geroı Sovetskogo Soıýza: Kratkıı bıografıcheskıı slovar. M: Voenızdat. - T.2» (1988 j.) jınaqtarynan keńinen tanysýǵa bolady.
Uly Otan soǵysy týraly aıtqanda, biz mynadaı bir suraqty aınalyp óte almaımyz: Soǵysta qazaq arasynan qansha Keńes Odaǵynyń Batyry shyqty? Bizdińshe, bul árbir qazaqtyń kókeıinde júrgen saýal.
Barshaǵa belgili, Keńes Odaǵy tusynda tarıhı oqýlyqtar men ǵylymı eńbekterde Uly Otan soǵysynda erekshe erlik ister kórsetken 11695 jaýyngerler men ofıtserlerge Keńes Odaǵynyń Batyry degen joǵary ataq berilip, onyń 96-sy qazaq ultyna tıesili ekendigi jazylyp júrdi. Keıde 100 shaqty dep jalpylama kórsetetin. Keıin oǵan reseılik eki qazaq, ózbekstandyq úsh qazaq, qaraqalpaqstandyq bir qazaq jáne aty ańyzǵa aınalǵan polkovnık Baýyrjan Momyshulynyń esimi qosylyp, qazaq Batyrlarynyń sany 103-ke jetken bolatyn. Eldiń bas gazeti «Egemen Qazaqstannyń» bıylǵy 2015 jylǵy 4 naýryzdaǵy sanynda «104-shi qaharman» atty maqala shyǵyp, jýrnalıst Begabat Uzaqov Keńes Odaǵynyń Batyry joǵary ataǵyn alǵan qazaq erleriniń qataryn taǵy bir esimmen tolyqtyrdy. Sóıtip, 104-Batyr ulty «ózbek» bolyp jańylys jazylyp ketken qaraqalpaqstandyq qazaq Іnııat Naýryzbaev bolyp shyqty. Voronej maıdanynyń 52-armııa 254-atqyshtar dıvızııasynyń 933-polkinde jaýǵa qarsy jan aıamaı soǵysqan Іnııat Dnepr ózeninen ótý kezindegi kórsetken erligi úshin KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń 1944 jyldyń 22 aqpandaǵy Jarlyǵymen Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe bolypty. Aıtpaqshy, oraıy kelgende qazaq úshin mańyzy zor osy máseleni baspasóz betinde alǵashqy bolyp kóterip («Qazaqta qansha batyr bar?»., «Qazaq ádebıeti», 8 mamyr 2009 j; «Qazaq almanaǵy», №2, 2009 j.), batyrlarymyzdyń tizimine ózgeris engizýde kóp eńbek sińirip júrgen osy joldardyń avtory ekenin qaperge salyp qoısaq, artyq emes.
Minekı, sonymen qazaq balasynyń osynaý dańqty erlik jolyn jalǵastyrýshylardyń tizimin taǵy bir qandasymyz tolyqtyryp otyr. Ol - jaýjúrek teńizshi, ataqty surmergen, Keńes Odaǵynyń Batyry Fılıpp Rýbaho. Olaı bolsa, Fılıpp Rýbaho Uly Otan soǵysynda erlik ister kórsetip, osyndaı joǵarǵy ataqqa ıe bolǵan 105-qazaq ulany. Buǵan aqsarbas aıtsaq ta artyq emes, súıinshilesek te jarasady. Óıtkeni mundaı jaǵymdy jańalyq qazaqta kúnde bola bermeıdi. Endi bul qatarǵa osy ataqty beıbit kezeńde alǵan 3 qandasymyzdy qossaq, barlyǵy 108-ge jetip jyǵylady eken. Bizdiń boljamymyzsha, bul kórsetkish te sońǵysy emes sııaqty. Óıtkeni atajurtynan alysta dúnıege kelip, dáýirdiń alasapyran dúrmeginde ártúrli taǵdyrdy bastan ótkizip (mysaly, aty-jónin ózgertý, ózge dindi qabyldaý, t.b.), sol jaqtan soǵysqa attanyp, erlik ister jasap, Batyr atanǵan qandastarymyzdy júıeli izdestiretin bolsaq, eshkim kútpegen qyzyqty derekterge tap bolatynymyz anyq. Osy rette aıtyp ótetin úlken ókinish, Reseı bıligi soǵystyń shyndyǵy týraly arhıvin áli tolyqtaı ashpaı otyr.
Erlikti este saqtaý, ony qurmet tutý - eldiktiń nyshany, ǵasyrlardan beri jelisi úzilmeı kele jatqan ulttyq dástúrdiń negizgi belgisi. Eshkim de, eshteńe de iz-túzsiz ketýi tıis emes. Sondyqtan eldiń tynyshtyǵy men bostandyǵy jolynda jankeshtilikpen kúresken erlerdi ardaqtaý, olardyń kórsetken jolyn úlgi etý - ár urpaqtyń paryzy. Osy turǵydan kelgende, atajurttan jyraqta dúnıege kelse de, tamyryndaǵy qazaq qany, júregindegi órshil rýh erliktiń shyńyna shyǵarǵan qandastarymyzdyń da bar ekenin aıtý jáne olardyń dańqy jalpy qazaqqa ortaq ekenin tanytý bárimizdiń azamattyq ta, patrıottyq mindetimiz.
Óıtkeni ár dáýirdiń óz batyry bolady. Sol batyrlar tizbegi esh ýaqytta umytylmaýy tıis. Sondaı erjúrek batyrdyń biri - qazaq mergeni, Keńes Odaǵynyń Batyry Fılıpp Rýbaho.