Keleshekke kemel jospardy birge quramyz – Aleksandr Lýkashenkomen eksklıýzıvti suhbat
— ShYU Bas hatshysy Chjan Mın Astana sammıtinde Belarýstiń Uıymǵa qosylýy týraly sheshim qabyldanatynyn málim etken bolatyn. ShYU-ǵa tolyq múshe bolý elińizge qandaı múmkindik beredi, ne kútesiz?
— Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń orasan zor áleýeti týraly onyń negizi qalanǵannan bastap aıtqanmyn. Biz onyń bastamalaryna birden qyzyǵýshylyq tanytyp, áli salmaǵy bolmaǵan kezde jobalarǵa qatysa bastadyq. Áýeli seriktes memleket, al 2015 jyldan bastap baqylaýshy retinde. Tolyqqandy múshelikke birtindep qadam basyp kelemiz. Osy jyldar ishinde Belarýs tarapynan Uıym platformasynda aıtylǵan kóptegen usynys qoldaý tapty.
Búginde ShYU-ǵa múshe memleketter jahandyq ekonomıkanyń damý qozǵaltqyshy jáne ınvestıtsııa men ınnovatsııalyq óndiristi tartý ortalyǵy retinde áreket etetinine senimdimin. ShYU Belarýs úshin jaı ǵana halyqaralyq uıym emes. Bul – eń aldymen, saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq ózara is-qımylda, kólik-logıstıka, aqparattyq-kommýnıkatsııa jáne basqa da ınfraqurylymdardy damytý turǵysyndaǵy strategııalyq jospar.
Múshelikke ótkennen keıin óz bastamalarymyzdy buǵan deıingi tájirıbemizben barynsha baılanystyrýǵa tyrysamyz. Bul bastamalardyń keıbiri Qazaqstan astanasynda ótetin ShYU otyrysynda usynylady. Belarýs qaýipsizdik, uıymdasqan qylmyspen, esirtki bıznesimen jáne adam saýdasymen kúresý salalarynda keńeıip kele jatqan «ShYU otbasy» elderimen yntymaqtastyqqa óte múddeli. Uıymnyń bas qujaty – ShYU Hartııasynda, sondaı-aq Memleket basshylary keńesiniń Samarqan jáne Nıý-Delı deklaratsııalarynda belgilengen basymdyqtarǵa tolyqtaı qosylamyz.
Búgingi tańda Uıymnyń erkin saýda-ekonomıkalyq aımaǵyn qurý ıdeıasy alǵa tartylyp jatqan ShYU-nyń Damý qoryn qurý jobasy jasaqtalyp jatyr. Budan da mańyzdysy - Uıym aty atalǵanda tek qana qaýipsizdik jáne ekonomıkalyq máselelerdiń oıǵa kelmeýi. Óıtkeni, bul mádenıetterdi ózara baıytý, halyqtarymyzdy jaqyndastyrý, jastar uıymdarynyń tikeleı baılanysýy, sport, týrızm, ǵylym, bilim salalaryndaǵy ózara is-qımyldy jandandyrýdyń biregeı múmkindigi de ǵoı. Mine, sondyqtan da Belarýs 9-15 shilde aralyǵynda ótetin jyl saıynǵy «Vıtebsktegi slavıan bazary» halyqaralyq festıvaliniń baǵdarlamasyna ShYU elderiniń ulttyq mádenıetteri kúnin engizdi.
Sondaı-aq «ıntegratsııalardyń ıntegratsııasy» ıdeıasyn ilgeriletý arqyly damýdyń keleshegin kóremiz. Osy jolda kópjaqty dıplomatııa men bitimgershilik qyzmettegi tájirıbemizdi paıdalanýdy kózdep otyrmyz.
Biraq eń bastysy, biz álemge balama halyqaralyq platformalar, barlyq memlekettiń úni ústemdiksiz estiletin jáne múddesi tegis qurmetteletin basqa da kúsh ortalyqtary bar ekenin álemge aıqyn kórsete aldyq. Belarýs Uıym qyzmetine qosqan úlesimizdi qoldaǵany, joǵary baǵalaǵany jáne moıyndaǵany úshin múshe memleketterge alǵysyn bildiredi. Biz barlyq jaýapkershilikti túsinemiz jáne jańa mártebemizde belsendi de ónimdi jumys isteýge daıynbyz.
— Belarýs Respýblıkasy ShYU qyzmetiniń barlyq negizgi baǵyttaryna belsendi qatysady. Siz úshin qaýipsizdik máseleleri qanshalyqty mańyzdy?
— XXI ǵasyrda shynaıy jáne myzǵymas jahandyq qaýipsizdik keń dıalog arqyly, kemsitýsiz jáne barlyǵyna qolaıly sharttarmen qurylýy tıis ekenine qatty senimdimin. Ózgeniń qaýipsizdigin elemeı turyp, óziń úshin qaýipsizdikti talap etýge bolmaıdy.
ShYU – óziniń tabıǵaty boıynsha eshkimge de qarsy baǵyttalmaǵan, uıymdasýǵa arnalǵan uıym. Bul – qazir álemde suranysqa ıe sıpat jáne bizdiń saıasatymyzǵa tolyq sáıkes keledi. Mınsk birneshe ret beıbit retteý máseleleri boıynsha kelissózder alańy boldy. Biz barlyq elder men halyqaralyq uıymdardy únqatysýǵa shaqyramyz. Ótken jyly Belarýs Eýrazııa keńistigindegi qaýipsizdik arhıtektýrasynyń jumys isteý parametrleri men qaǵıdattaryn tujyrymdaýǵa arnalǵan HHІ ǵasyrdaǵy ártúrlilik pen kóppolıarlyqtyń Eýrazııalyq hartııasyn ázirleý bastamasyn kóterdi. Biz «ShYU otbasynyń» kóbine birjaqty májbúrleý sharalarynan (sanktsııalar) týyndaǵan azyq-túlik qaýipsizdiginiń jahandyq máselelerin sheshýge belsendirek qatysýy qajettiligin kórip otyrmyz.
Búgingi kúni aıqyn kórinip otyrǵan zańsyz sanktsııalar saldarynyń biri – álemde ashtyq máselesiniń kúrt qıyndaýy. Men bir ǵana mysal keltireıin. Álemdik óndiristiń shamamen 20 paıyzyn alatyn Belarýs kalıı tyńaıtqyshtarynyń tranzıtine qoıylǵan shekteýler olardyń baǵasynyń aıtarlyqtaı ósýine ákelip soqty. Kóptegen el olardy paıdalanýdan bas tartýǵa májbúr boldy. Sonyń kesirinen egin sapasy kúrt nasharlap, kólemi azaıdy. BUU málimeti boıynsha, 2023 jyly jer sharyndaǵy 59 eldiń árbir besinshi turǵyny azyq-túliktiń qatty tapshylyǵyn sezindi, dúnıe júzinde 280 mıllıonnan astam adam ashtyqqa ushyrap, 32 elde 5 jasqa deıingi 36 mıllıonnan astam bala ash qursaq qalyp otyr. 7 jylda ash adamdardyń jalpy sany 10-nan 20 paıyzǵa deıin kóbeıdi.
Sondyqtan Belarýs ShYU elderimen birlese otyryp, Samarqan deklaratsııasynda qaralǵan jáne aldaǵy ShYU sammıtiniń sheshimderimen bekitiletin sanktsııaǵa qarsy kózqarastardy júıeli túrde júzege asyrýǵa daıyn.
— EAEO men ShYU yntymaqtastyǵy ortaq kólik keńistigin qalyptastyrý jáne tranzıttik áleýetti nyǵaıtýda tyǵyz ári tıimdi ózara is-qımyl úshin zor múmkindik týǵyzyp otyr. Belarýs Respýblıkasynyń ShYU sheńberinde osy salalardaǵy EAEO tájirıbesin ıntegratsııalaýǵa kózqarasy qalaı?
— Ekonomıkasy eksportqa baǵdarlanǵan Belarýs EAEO men ShYU-nyń kólik-logıstıkalyq áleýetin baılanystyrýǵa meılinshe múddeli.
Qajetti ótkizý qabiletin qamtamasyz etetin marshrýttarmen Eýrazııalyq kontınenttiń turaqty kólik-logıstıkalyq negizin qalyptastyrý – EAEO-da da, ShYU-da da negizgi ıntegratsııalyq mindetterdiń biri. Jalpy alǵanda, básekege qabiletti logıstıkasyz aımaqtaǵy saýda qatynastary júıesiniń tıimdiligi týraly sóz qozǵaý múmkin emes. Bul mindettiń aýqymyn naqty sandardan anyq kórýge bolady: ShYU-ǵa múshe elderdiń aýmaǵy – 35 mıllıon sharshy shaqyrymnan artyq, halyqtyń jalpy sany – 3,5 mıllıardqa jýyq adam (jer shary halqynyń jartysyna jýyǵy), JІÓ jıyntyǵy – 25,5 trıllıon dollar. EAEO-ǵa qarasańyz, taýarlardyń kedergisiz qozǵalysy júzdegen mıllıard dollar kólemindegi taýar almasý sheńberinde qamtamasyz etilýi kerek. Bir ǵana 2023 jyly bul kórsetkish shamamen 800 mıllıard dollar boldy. EAEO-ǵa múshe memleketter eksportynyń 40 paıyzǵa jýyǵy ShYU úlesine tıesili. Al EAEO jáne ShYU elderinde shyǵarylatyn taýarlardy alý-berý dınamıkasy turaqty túrde arta túsetini anyq.
Birlesken jumysymyzdyń keleshegi zor baǵyttary – «Soltústik-Ońtústik», «Shyǵys-Batys» sııaqty halyqaralyq kólik dálizderin damytý jáne olardy qytaılyq dostarymyzdyń «Bir beldeý – Bir jol» bastamasymen ushtastyrý. Kezinde bastama kóterdik, ony júzege asyrý úshin qazirdiń ózinde biraz jumys atqaryldy. Atap aıtqanda, 2023 jyly Tashkentte ótken ShYU elderiniń birinshi Kólik forýmy aıasynda eki jańa halyqaralyq kólik dálizin qurý týraly memorandýmdarǵa qol qoıyldy: «Belarýs – Reseı – Qazaqstan – Ózbekstan – Aýǵanstan – Pákistan» jáne «Reseı – Kaspıı teńizi – Túrikmenstan – Ózbekstan – Qyrǵyzstan».
Halyqaralyq saýdadaǵy ózgerister jáne EAEO memleketteri ekonomıkalarynyń Azııa, Orta jáne Taıaý Shyǵys elderiniń damyp kele jatqan naryqtaryna qaıta baǵdarlanýy kólik sektoryndaǵy túbegeıli ózgeristerge jáne logıstıkalyq tizbekterdiń tolyq transformatsııasyna ákeldi.
2020 jyly Lıtva men Polsha Belarýstiń Baltyq jaǵalaýyndaǵy porttarǵa kirýine birjaqty túrde zańsyz tosqaýyl qoıǵanda, biz logıstıkamyzdy jedel túrde Reseı porttaryna baǵyttadyq jáne EAEO-daǵy seriktesimiz Qytaımen kólik qatynasyn, sonyń ishinde ınfraqurylymdy jańartýdy damyta bastadyq. Ár nárseniń qaıyry bar degen osy bolar. Búgingi tańda biz tasymaldaý kólemin ulǵaıtyp jatyrmyz, al Lıtva men Polsha basshylyǵy jyl saıyn júzdegen mıllıon dollar shyǵynyn esepteýmen otyr.
Sondaı-aq bizdiń aldymyzda saýda joldaryn tsıfrlandyrý jáne saıası táýekelderden senimdi saqtandyrylatyn ári barshaǵa túsinikti kedendik tranzıt júıesin qurý mindeti de tur.
— Qazaqstan men Belarýstiń seriktester retindegi áleýetin qalaı baǵalaısyz?
— Óte zor! Atqarylǵan is az emes, biraq birlikte budan da bıik belesterdi baǵyndyramyz.
Belarýs-Qazaqstan tyǵyz qarym-qatynasynyń negizi Keńes odaǵy kezinde qalanǵan. Bul qarym-qatynas respýblıkalarymyz táýelsizdik alǵannan keıin de úzilgen joq. Biz EAEO, TMD jáne UQShU platformalarynda seriktespiz.
Qazaqstan basshylyǵymen aramyz qashan da jyly, dostyq qarym-qatynasta boldy jáne bul kúrdeli degen nebir máseleni sheshýge kómektesti. Úshinshi jyl qatarynan saqtalyp kele jatqan mıllıardtar kólemindegi taýar aınalymy – bizdiń múmkindigimizdiń shegi emes. Óndiristik kooperatsııa, ónerkásip saıasaty, kólik, aýyl sharýashylyǵy máselelerinde aıtarlyqtaı jetistikterge jettik. Jaqyn arada júk tranzıtindegi kedergilerden arylyp, áýe qatynasyn tolyq qalpyna keltiremiz degen senim bar.
Qazaqstan – bizdiń «Vıtebsktegi slavıan bazary» halyqaralyq óner festıvaliniń turaqty qatysýshysy, al ótken jyly sizdiń elińizdiń oryndaýshysy estradalyq ánder baıqaýynyń laýreaty atandy. Bizde jastar men mádenıet salasynda birqatar birlesken joba bar.
Qazaqstan tóraǵalyq etken jyly Belarýstiń ShYU-ǵa tolyqqandy múshe bolyp qosylýy – biz úshin óte mańyzdy. Qazaqstan komandasyna osy másele boıynsha yntymaqtastyǵy jáne Belarýs ótinimin qoldaǵany úshin alǵys bildiremiz. Biz qarym-qatynasymyzdyń bolashaǵyna optımıstik kózqaraspen qaraımyz jáne bolashaqqa quratyn josparymyz kóp.