Qazirgi qazaq qoǵamynda ata-babadan qalǵan kóne mura izi jatyr - ıspan etnografy
Taıaýda elordada Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan halyqaralyq ǵylymı konferentsııa ótip, oǵan Sibir jáne Orta Azııa halyqtarynyń mádenıetin zerdeleý jáne ilgeriletý qorynyń prezıdenti, etnografııa doktory Karmen Arnaý Mýro arnaıy qatysqan edi. Oraıy kelgende QazAqparat tilshisine suhbat bergen K.A.Mýro Qazaqstandy óz zertteýleri aıasyna qosýdaǵy josparlarymen bólisti.
- Arnaý Mýro hanym, Sizdiń Qazaqstanǵa degen qyzyǵýshylyǵyńyz qaı ýaqytta oıandy jáne qazaq jerinde óz jumystaryńyzdy qalaı órbitpek oıyńyz bar?
- Men shamamen 20 jyl boıy Sibir halyqtarynyń mádenıetin zertteýmen aınalysyp kelemin. Osy baǵytta 10 jyl buryn qor qurylǵan edi, oǵan ózim jetekshilik jasaımyn. Buǵan qosa, Toledodaǵy Sibir jáne Orta Azııa etnografııalyq murajaıynyń dırektorymyn. Aıta keterligi, osy ýaqytqa deıin bul Sibir murajaıy bolyp kelgen edi. Aǵymdaǵy jyldan bastap biz óz jumystarymyzdyń aıasyn keńeıtýdemiz. Sondyqtan ataýyna Orta Azııa qosyldy. Al josparlarymyzǵa keler bolsaq, onda bizdiń negizgi jumystarymyz ekspedıtsııa túrinde júrgiziledi. Máselen, bizder 18 etnografııalyq ekspedıtsııa uıymdastyryp, býrıat, hakas, týva, altaı, ıakýt, hanty men mansı, evenk halyqtary, jáne eń bastysy Kemerevo oblysynyń ońtústigindegi Taýly Shorda turatyn taıgalyq shorlar arasynda dalalyq jumystar júrgizildi. Meniń «Shamanızm jáne sibirlik shorlardyń hrıstıandyqty qabyldaýy» atty doktorlyq dıssertatsııam dál osy halyqqa arnalǵan. Bizder kóptegen materıaldar men eksponattar jınadyq, is júzinde eki murajaıymyz bar.
Birinshisi - Sibir etnografııalyq murajaıy. 100 sharshy metrdi alyp jatqan zalda etnıkalyq turmys turmystyq zattar, aýdıovızýaldy materıaldar, kartalar jáne basqa da eksponattar qoıylǵan. Ekinshisi - ashyq aspan astynda 40 myń sharshy metrdi alyp jatqan Sibir halyqtarynyń etnomurajaıy. Endigi ýaqytta onda qazaq bólimi ashylady jáne Qazaqstan bul murajaıda tartymdy orynǵa ıe bolady.
Biz óńirdegi jetekshi el retinde Qazaqstannan bastap, Orta Azııa elderinde dalalyq jumystar júrgizýge nıettimiz. Osy maqsatta biz birneshe aı buryn Madrıdtegi Qazaqstan Elshiligine ótinish jasap, bizdiń jobamyzǵa qazaqtyń keń-baıtaq jerin, onyń etnıkalyq jáne mádenı san alýan túrin zertteýimizge qosý nıetimizdi bildirgenbiz. Qazaqstan elshisi Baqyt Dúısenbaev bizdiń usynysymyzǵa túsinistikpen qarap, jan-jaqty qoldaý kórsetýde.
Dalalyq zertteý jumystaryna kirisý úshin aldymen belgili bir daıyndyq jumystaryn júrgizý qajet ekendigi sózsiz. Biraq, 2016 jyldyń sáýirinde-aq bizder Etnomurajaıda «Qazaqstan kúnin» ótkizýdi josparlap otyrmyz.
Birinshi kezekte biz Qazaqstan, onyń dástúrleri men búgingi ómiri jaıyndaǵy kitaptarmen kitaphana jasap, Etnomurajaıda qazaq kıiz úıin tigýdi, qazaqtyń turmystyq zattary, kıimderi men mýzykalyq aspaptarynyń turaqty ekspozıtsııasyn eki murajaıda da jasaýdy, qazaq folklory kórmesin ótkizýdi josparlap otyrmyz.
Sizderdiń elderińiz jaıynda aqparatymyz tym az. Degenmen, sońǵy aılarda bizder qazaqtyń tarıhy, óneri men folklory jáne ulttyq salt-dástúri jaıynda kóp oqyp, buqaralyq aqparat quraldarynan sizderdiń elderińizdiń búgingi ómiri jaıynda bildik.
- Demek, qazirdiń ózinde Sizde bizdiń elimiz, bizdiń tarıhymyz jaıynda naqty túsinik bar ǵoı. Alǵan alǵashqy áserińiz qandaı?
- Eń birinshiden, eger búgingi kún jaıynda aıtar bolsaq, onda mende mynadaı pikir qalyptasty: Qazaqstan ár alýan, plıýralıstik jáne toleranttyq túrlený úderisindegi qoǵamdy bildiredi. Qazaqstannyń eń basty ustanym retinde beıbitshilik pen mádenı suhbattastyqty tańdap, kórshi elder úshin, tipti barsha álem úshin úlgi kórsetip otyrǵany qýantady. Túrli dindi ustanyp, ártúrli tilde sóılep, tatý-tátti ómir súrýge bolatynyn kórsetip otyr. Bul ıdeıany kópshiligi moıyndap, aıtqanymen, sanaýly ǵana basshy ony naqty ómirge engize alady. Sizderdiń Prezıdentterińiz Nursultan Nazarbaev dál sondaı basshy.
Al endi ótken shaq týraly aıtar bolsam, men Qazaqstan men Ispanııanyń tarıhy men mádenıetindegi birqatar qyzyqty uqsastyqtardy baıqadym. Eń aldymen eki memleket te kóptegen halyqtardyń «dálizi» bolǵan. Taǵy bir sáıkestik - bizdiń memleketterimizdiń jasy. Ekeýi de 5 ǵasyrdan astam ýaqyt buryn paıda bolǵan. Odan keıin árbir memlekettiń eki negiz qalaýshysy bar. Sizderde - Kereı men Jánibek, al bizde - Izabella men Ferdınand. 1949 jyly Iberıı jarty aralynda hanshaıym Izabella men murager hanzada Aragon Fardınandtyń neke qııýy nátıjesinde Kastılııa men Aragon dınastııalyq korolder odaǵy quryldy.
Bizder túrli álemder arasyndaǵy eki kópir sııaqtymyz. Olar arqyly kópester men jaýyngerler, kóshpendiler ǵana ótip qoıǵan joq, sonymen birge túrli mádenıetter, tilder, dinder, aqyl men poezııa, ǵylym ótti. Bul osynaý ulan-ǵaıyr jerdi mekendegen halyqtyń rýhanı baıýyna septigin tıgizdi.
XV ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaqstan ornalasqan óńirde túrli kóshpeli taıpalardyń birigý úderisi bastaldy. Olar mádenı erekshelikteri men sal-dástúrleri uqsas bolýymen qatar týystyq baılanysta nemes ata-babalary bir bolatyn. Dál sol ýaqytta Katolıktik koroldik dep atalatyn Kastılııa men Aragon dınastııalarynyń birlesken basshylyǵy bastaldy.
- Etnograf retinde qazaq ulty jaıynda ne aıtar edińiz?
- Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik nyshandary tý men eltańbadan halyqtyń basty qyryn kórsetetin dástúrli mádenıettiń negizgi elementterin birden bilýge bolady. Týlaryńyzda jarqyraǵan kún men qanatyn keńge sermegen qyran beınelengen. Kóshpeli halyqtyń dúnıetanymyn munan artyq pash etýdiń reti joq. Dóńgelek pishindi eltańbanyń ortalyq elementinde qazaqtardyń dástúrli baspanasy - qazaq úı beınelengen. Onyń eki jaǵyndaǵy qanatty pyraqtar kóshpeli halyqtardyń dúnıetanymynyń barlyq mánin bildiredi.
Mádenıeti joǵary zamanaýı qoǵam qurý barysynda onda myńjyldyq dástúrdiń mańyzdy elementteriniń bolýynyń esh óreskeldigi joq ekendigin túsiný qajet. Qazirgi qazaq qoǵamynda atadan balaǵa mura bolyp qalǵan óz halqynyń fılosofııalyq ári etnıkalyq kózqarasy anyq baıqalady. Búgingi kúni osynaý mádenı jáne ıdeologııalyq mura barynsha ózekti bolyp otyr. Óıtkeni ol shyǵystyq qoǵamnyń múddelerine tolyq saı keledi.
- Ispanııada Qazaqstan týraly bile me, ıspandyqtardyń bizdiń elimizge degen qyzyǵýshylyǵy qandaı?
- Ókinishke oraı, bizde Qazaqstan týraly aqparat tym az. Biraq, bizdiń murajaıymyzǵa kóptegen adamdar keledi ári onda kóptegen qyzyqty dúnıeler toptastyrylǵan. Murajaıǵa kirý tegin. Ispan qoǵamy ónerge beıimdiligin, dinı tózimdiligin, beıbitshilikke umtylysyn, adam men tabıǵatqa degen qamqorlyǵyn, qonaqjaılylyǵyn pash etetin qazaq halqynyń mádenı úlgilerine zor qyzyǵýshylyqpen qaraıdy. Al bizdiń jumystarymyzǵa qyzyǵýshylyq tanytatyn qazaqstandyqtar onymen
www.etnomuseosiberia.org ı www.carmenarnaumuro.com/museo.htm . saıty arqyly tanys bola alady.
- Sońǵy saýalym, zerteý jumystaryńyzǵa qazaqstandyq mamandardy, stýdentterdi tartý josparyńyzda bar ma?
- Árıne, ekspedıtsııa barysynda bizderge olardyń kómekteri qajet bolady. Biz Reseıde jumys istegen kezimizde tobymyzda 2-3 jergilikti stýdent boldy. Bul olar úshinde, bizder úshin de paıdaly.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!