Qajymuqan Poddýbnyıdan jeńilgen be? (FOTO, VIDEO)
«Poddýbnyı» - qaıta oralǵan qaharman «Poddýbnyı» fılminiń premerasy Reseı kınoteatrlarynda 10 shildeden bastaldy. Bıýdjeti 12 mln. dollar bolatyn fılm alǵashqy seansynan-aq sol eldiń kınosynshylary tarapynan oń baǵalandy. Fılmdi N.Mıhalkovtyń «TRITE» kınostýdııasy «Rossııa» telearnasymen birlesip túsirgen. Rejısseri - Gleb Orlov, basty róldi tanymal akter Mıhaıl Porechenkov somdady. Frantsýz kúresiniń 6 dúrkin chempıony, «Chempıondar chempıony» degen ataq alǵan «Temir Ivan» týraly fılm túsirý 14 jyl buryn josparlanǵan eken. 2000 jyly ıÝrıı Korotkov stsenarıin daıyndaǵanymen sáti túspegen. Tek, 2011 jyly palýannyń týǵanyna 140 jyl tolýyna oraı, Poddýbnyıdy ekranǵa shyǵarý máselesi kóteriledi. 2012 jyly qolǵa alynǵan túsirilim jumystary eki jyl degende aıaqtalyp, bıyl kórermenge jol tartyp otyr. Negizi, naqty túsirilim alańyndaǵy jumys barjoǵy 51 kúnge sozylǵan. Basty róldi somdaǵan Mıhaıl Porechenkovtyń aıtýynsha, olar túsirilim alańyna óte úlken daıyndyqpen kelgen. Áıgili palýandy qaıta «tiriltý» úshin Porechenkov kúreske qatysyp, tájirıbeli sportshylarmen beldesipti. Odan akterdiń qabyrǵasy shytynap, tizesin de shyǵarǵan kezder bolǵan. Ivan Poddýbnyıdyń jary Mashanyń rólin oınaǵan aktrısa Katerına Shpıtsa da «Poddýbnyı» úshin baryn salǵanyn aıtady. Ol tipti, 3 aılyq balasyn kútýshige tastap, túsirilim alańyna kelgen. Fılm Kıev, Máskeý, Sankt-Peterbor, Parıj, Nıý-Iork jáne Feodosııa men Sevastopolde túsirilgen. Palýan týraly orys jazýshysy Andreı Kýprın «Ǵalamat kúsh ıesi qanshalyqty myqty bolsa, sonshalyqty ańǵal» depti óz esteliginde. Rejısser Gleb Orlovtyń aıtýynsha, fılmniń basty maqsaty da sol, naǵyz orys palýanyn bar qyrynan kórsetý eken. Negizgi jumys onyń sportshylyq tájirıbesin emes, adamgershilik kelbetin ashýǵa baǵyttalǵan. Osy qyrynan alyp qarasaq, kıno ıdeıasy óz maqsatyna jetken. Reseı kınogerleri taǵy bir orys qaharmanyn kórermenine oraltty. «Endi balalarymyz Poddýbnyıǵa elikteıtin bolady, olardyń ómirinde naǵyz kýmır paıda boldy» dep qýana jazypty orys basylymy. Árıne, Poddýbnyımen maqtanýǵa bolady. Fılm prodıýsseri Vadım Gorıaınov: «Biz kınony josparlaǵanda negizgi kórermen aýdıtorııasy Reseı bolady dep, sol aýdıtorııaǵa jumys istedik», deıdi. Bul kınony Reseı úshin patrıottyq tárbıeniń taptyrmas quraly deýge bolady. 1917 jylǵy alasapyran kezinde ózge sportshylar shetelge qashyp jatqanda Poddýbnyı tabany taımaı elinde qalypty. Onyń osy otanshyl sezimin fılmde aıqyn kórsete bilgen. Alaıda, bul bir jaǵynan bıznes joba bolǵandyqtan ózge elderdiń de kınonaryǵyna shyǵaryldy. Reseı kórermeni úshin ol orys halqynyń abyroıyn asyratyn, jas urpaqtyń júreginde maqtanysh sezimin oıatatyn fılm bolsa, jalpy kórermen úshin pafosty sátteri mol, ultshyldyq boıaýy qalyń kınonyń biri dep baǵalar edik. Ásirese, ishindegi bir epızod qazaq kórermeniniń kóńilin kúpti qylǵany jasyryn emes. Bul máselege qatysty kınony kórgender áleýmettik jelilerde óz narazylyqtaryn tanytyp ta úlgerdi. Qajymuqanǵa jasalǵan qııanat pa? Bul kórkem týyndy bolǵandyqtan kóp nárse oıdan qosylyp, qıynnan qıysatyny belgili. Fılmde Parıjdegi chempıonatta Ivan Poddýbnyı Qajymuqan esimdi túrik palýanymen kúresip, onyń jelkesin úzip jiberetin jeri bar. Sulyq jatqan Qajymuqandy aıanyshty keıipte kilemnen súırep alyp kete barady. Óte ádemi bastalǵan kınonyń osy jerine kelgende: «Oý, bul qalaı bolǵany?» dep astań-kesteń bolasyń da qalasyń. Rejısserlar bul jerde Qajymuqan Muńaıtpasovty kórsetkileri keldi me, ol jaǵy árıne belgisiz. «Ol qazaq emes, oıdan qurastyrylǵan túrik palýany» dep te aqtalýy múmkin. Biz de fılmdegi jeńilgen keıipker týraly ton piship, shaǵystyrýdan aýlaqpyz. Biraq, kúsh atasy Qajymuqannyń Túrkııa atynan, Manchjýrııa, tipti sol Reseı atynan álem chempıonattarynda «Qara Ivan» bolyp ta kúreskenin el biledi. Endeshe, túrik palýany dep otyrǵany kim? «Atandym Qajymuqan bala jastan, Іshinde ımperııanyń boldym asqan, Keshegi Omskiniń qalasynda Qulattym qyryq palýandy bir shalmastan», dep kúsh atasynyń ózi aıtqandaı, Qajymuqan Muńaıtpasovtyń eshqandaıda Parıjde jelkesi qıylyp, úzilip ketpegeni, óz ajalymen qaıtys bolǵany belgili. Oraıy kelgende Elemes Álimjanovtyń «Qazaqtyń balýandyq óneri» kitabynan mynadaı derekterdi keltire ketkendi jón kórdik. • 1913 jyly Parıjde ótken Álem birinshiliginde Poddýbnyı ekeýi fınalǵa shyǵady. Osy joly «Aǵanyń jolyna ádepsiz talasady», - dep Muqan Poddýbnyıdy kilemnen kóterip, birinshi oryn osy kisiniki dep, alańnan alyp ketedi. • Sol jyly Parıjden Peterborǵa kelgennen soń, Muqanǵa Parıjdegi jeńisteri úshin patshanyń bıýsti salynǵan úlken medal beriledi. • 1914 jyly Parıjde (amerıkalyq) erkin kúresten halyqaralyq jarysqa qatysady. Ol Mahmýt degen laqap atpen kúresedi. Osy kúreste Qajymuqan erkin kúresten Álem chempıony atanady. • 1915 jyly Habarovsk qalasynda ótken halyqaralyq birinshilikte fınaldyq aıqasqa úlken altyn medaldy alý úshin Poddýbnyı men Qajymuqan shyǵady. Bular eki kún boıy udaıy kúresip, bir-birin jeńe almaı teń túsip, birinshi, ekinshi oryndy bólisedi. • 1915 jyly Sarakıkı Djındofýdan hat kelip, onda Reseı balýandaryn Harbınge shaqyratyndyqtaryn aıtady. Sol jarysqa boıy 2 m.10 sm. bolǵan Qytaı balýany Tsı-Ho-bang jáne japonnyń Sarakıkıi qatysady. • Poddýbnyı men Qajymuqan on bes kún boıy kúresip qarsylas balýandardyń bárin jeńip shyǵady. Jartylaı fınalda «Shyǵys juldyzy» Sarakıkı men Qajymuqan kezdesedi. 15 mınýt ishinde Qajymuqan Sarakıkıdiń jaýyrynyn jerge tıgizedi. • Poddýbnyı men Qajymuqan fınaldyq aıqasta eki kún kúresip, birin-biri jeńe almaıdy. Bas júlde ekeýine de teń bólinedi, biraq jarys uıymdastyrýshylary júldeni bermeıtinin aıtyp, kim Sarakıkıdi japon kúresi boıynsha jeńse, júlde soǵan beriletindigin habarlaıdy. «Ittiń kúresi bolsa da kúresemin», - dep Qajymuqan kúreske shyǵady. Kúres aıaǵynda Qajymuqan Sarakıkıdiń erninen joǵary qaraı tartyp, bas terisin sypyryp alady. • Hıjranyń 1286 jyly Stambýlda túriktiń dańqty balýany Nurlany jeńedi. • Sońynan Mekke men Medınege barady. Sonda Djıdda qalasynda uıymdastyrylǵan kúreske 25 adam qatysady. Qajymuqan bárin jeńip, oǵan «Azııa men Afrıka chempıony» degen jazýy bar altyn medal jáne 5000 rıal aqsha tapsyrylady. • 1927 jyly Qajymuqanǵa «Qazaq dalasynyń Batyry» ataǵy berildi. Barshaǵa belgili, Qajymuqan Muńaıtpasov 1948 jyly Ońtústik Qazaqstan oblysy, Bógen aýdany, Lenın týy kolhozynda qaıtys boldy. Temirlan aýylynda qabiriniń basyna eskertkish ornatylǵan. Qajymuqan qartaıǵan shaǵynda da óner kórsetip, soǵys kezinde óz qarjysyna ushaq jasatqan. Sol úshin Stalınnen alǵys hat alǵany da belgili. Demek, Parıjde ólip qalǵan palýan eshqandaıda Qajymuqan emes. Osy arada Reseı kınogerleriniń qııalılyǵyna tańqalmasqa sharań joq. Joǵaryda aıtyp ótkendeı, 1913 jyly Parıjdegi Álem birinshiliginde «Aǵanyń jolyna ádepsiz talasady» dep jeńisin syılaı salǵan Qajy atamyzdyń márttigin sol Poddýbnyı jasaı alar ma edi?
Qalaı desek te, áserli sátteri mol «Poddýbnyı» kınosyn Gleb Orlov jaqsy aıaqtaı bilgen. Amerıkada gastroldik sapardan qaıtyp kele jatqan Poddýbnyıdyń elge degen saǵynyshyn tamasha beıneleıdi. Kemede sirkiregen jaýyn astynda turǵan palýanǵa: «tońyp qalasyz ǵoı, jaǵaǵa deıin áli jeti saǵat bar, ishke kirińiz» degende, «Men osyny uzaq kúttim, áli de kútemin» dep jaýap beredi. Jalpy, Ivan Poddýbnyıdyń ómiri óte aıanyshty aıaqtalǵan. Ol 1949 jyly Kýban mańyndaǵy Eıskide júrek talmasynan qaıtys bolady. Qajymuqan sekildi ol da qartaıǵansha kúresip, sporttyq karerasyn 1941 jyly aıaqtaǵan. Onyń ómirbaıanyn zertteýshiler palýan joqshylyqtyń taýqymetin tartqanyn jazady. Andreı Grachevtiń 2000 jyly túsirgen «Ivan Poddýbnyı: Tragedııa sılacha» atty derekti fılminde palýan jergilikti qalalyq keńesten nan surap hat jazǵanyn, tym qurymaǵanda anda-sanda ystyq tamaq iship turý úshin áskerı bólimshege tirkep qoıýdy suraǵanyn aıtady. Árıne, fılmde Poddýbnyı ómiriniń bul tustary kórsetilmegen...
PS: Keıbir málimetter boıynsha, Poddýbnyı 1925 jylǵy AQSh-taǵy gastrolinde 500 myń dollarǵa jýyq qarjy tabady. Biraq, ańǵaldyǵyn paıdalanǵan amerıkalyq promoýterler ony uzaǵyraq paıdalaný úshin aqshasyn eki jylsyz alynbaıtyn depozıtke aýdaryp jiberedi. Fılmdi túsirýshiler búgingi kúni Poddýbnyıdyń sol aqshasy 36 mln. dollar bolyp, AQSh bankteriniń birinde saqtalyp tur degen mátinmen kınony támamdaıdy. Maqalaǵa oraı, dańqty palýandardyń sýretterimen birge 1912 jyly túsirilgen vıdeony da bere ketkendi jón kórdik.
Almas Muqashuly