Qajetti qoldaý jasalsa, «Býshtyń sıraqtaryn» naryqtan ysyrýǵa ábden bolady
Ondaғy basty baғyt aýyl sharýashylyғy taýarlarynyң ımportқa tәýeldiligin birtindep joıý men bolashaқtaғy өsimdi қalpyna keltirý. Sondaı-aқ, Elbasy ınnovatsııalyқ‑ındýstrııalandyrýdyң negizgi basymdyғy retinde agroөnerkәsip keshenin jәne aýyl sharýashylyғy өnimin өңdeýdi damytýdy aıқyndap, bұl sektordyң ekonomıka men eksportty әrtaraptandyrýғa naқty үles қosatynyn aıtyp edi. «Bizdiң mindetimiz 2015 jylғa қaraı aýyl sharýashylyғy өniminiң jalpy eksport kөlemindegi үlesin 8 paıyzғa deıin jetkizý bolyp tabylady. Agronerkәsip kesheniniң jıyntyқ қosymsha құny eң jaқyn ýaқytta keminde 16 paıyzғa ұlғaıtylýy jәne 10 myңnan astam jұmys oryndary ashylýy tıis», dep atap өtti N. Nazarbaev. Osy maқsatta қazir aýyl sharýashylyғynyң қarқynyn үdetý үshingi sharalar қolғa alyna bastady. Parlament arқyly zaңnamalyқ қamtamasyz etýler de jүzege asýda. Degenmen ұzaқ jyldar boıy salanyң қordalanғan mәseleleri bүgingi mүddemizden shyқpaı, әli de bolsa үlken memlekettik kөzқarasty talap etýde. Sonyң ishinde Қazaқstannyң құs sharýashylyғy erekshe nazar aýdarýdy tilep otyrғany shyndyқ. Daғdarys kezeңinde de, odan keıin de ishki naryқtaғy ımportқa tәýeldilikten arylý negizgi mindet bolsa, құs sharýashylyғyndaғy қolda bar қýatty dұrys paıdalanýdyң өzi osy mindetke әjeptәýir sep bolady eken.
Shyndyғynda nıet kүshti bolsa құs өsirý sharýashylyғy aýyl sharýashylyғynyң ishindegi eң bir өnimdi sala bolyp tabylady. Mәselen, құs sharýashylyғynyң basymdyғy retinde ұdaıy өndiristiң shapshaң қamtamasyz etilýin, tıimdiliktiң joғary deңgeıine қol jetkizýdi әri өnimniң toқtaýsyz өtimdiligin atasaқ ta jetkilikti. Derekterge jүginsek, Қazaқstandaғy fabrıkalarda 1990 jyldary shamamen 60 mln. bas құs өsirilgen. Al odan bergi құldyraýdan keıingi ekonomıkanyң өse bastaғan 2000 jyldarynda құs fabrıkalarynda tek 15 mln. ғana құs қalypty. Tek osy jyldyң basyndaғy kөrsetkish 30 mln. құs basyna jaқyndaғan eken. Sonymen birge, 2000 jyly Қazaқstanғa syrttan 20 myң tonnaғa jýyқ құs eti satyp alynғan. Odan keıingi jyldary bұl kөrsetkish jyl saıyn 20-30 myң tonnaғa deıin artyp otyrғan. Osylaısha, 2006 jyly Қazaқstanғa әkelingen құs eti 132 myң tonnaғa jýyқtapty. ıAғnı, 6 jyldyң ishinde Қazaқstanғa құs etiniң ımporty jeti esege өsken. Қazirgi jaғdaıғa kelsek, bүginde құs etine degen қajettiliktiң 70 paıyzy ımport esebinen қanaғattandyrylady. Al 2006 jyldan bastap құs sharýashylyғy memlekettik қoldaýdy kөre bastaғan bolatyn. Sonyң nәtıjesinde құs etin өndirý 1,8 ese artyp, 2008 jyly elimizde barlyғy 65 myң tonnadan astam құs eti өndirilgen. Sonyң ishinde 39 myң tonna құs eti sýbsıdııa arқyly өndirilipti.
Minekı, tek soңғy үsh jylda atқarylғan sharalardyң өzi tıisti қoldaý bolsa, salanyң tez қanattanyp ketetinin kөrsetip tұr. Mamandar bұғan қosa elimizdegi қazirgi jұmys istep tұrғan құs fabrıkalaryn қolpashtasa, 100 myң tonnaғa deıin құs etin bere alatynyn aıtady. Degenmen de, қazirgi daғdarystyң өzi bәsekelestik kөrigin odan saıyn қyzdyryp, naryқty jaýlaýdyң nebir қıtұrқy dүnıelerin týdyryp otyrғany shyndyқ. Sondyқtan қazaқstandyқ құs sharýashylyғy bәsekelestikte қandaı bolýy kerek, ondaғy kedergiler nendeı degendi anyқtap alý қajet. Dүnıe naryғyna үңilsek, basқa et tүrlerimen salystyrғanda, soңғy ýaқytta құs etiniң әlemdik bazary jedel damý үstinde ekendigin baıқaımyz. Mәselen, soңғy 20 jylda bұl et tүriniң өndirisi 30 mıllıonnan 75 mln. tonnaғa deıin өsken. Әlemdegi құs etin өndirý men tұtynýda naryқtyң negizgi үlesin taýyқ eti alady. Olaı bolsa, bүkil құs etiniң 30 paıyzғa jýyғy Azııada, Soltүstik jәne Ortalyқ Amerıkada өndiriledi. Oңtүstik Amerıka men Eýropanyң үlesi shamamen 15 paıyzdy құraıdy. Soltүstik jәne Ortalyқ Amerıka, Azııa sııaқty iri өndirýshi aımaқtarda AҚSh, Brazılııa, Қytaı memleketteri kөshbasshy bolyp tabylady, olardyң әlemdik құs eti өndirisindegi үlesi 55 paıyzdy құraıdy.
Қazaқstanғa kelsek, elimizdi құs etimen jaýlaғan ımport negizinen tұtynýshylar men halyқ «Býsh sıraқtary» (keıbireýler «Býsh bұty» dep te ataıdy) atap ketken, AҚSh‑tan keletin taýyқtyң san etteri men mұzғa қatyrylғan bүtin taýyқ etterin қamtıdy. Shyndyғynda da AҚSh osy өnimin әlemniң kez-kelgen nүktesindegi naryқtyң osal tұsyna tyқpalaýda kөshbasshy memleket bolyp tұrғany belgili. Tipti osydan biraz bұrynғy dүnıeni alaңdatқan «құs tұmaýy» derti de amerıkandyқ bәsekelestiktiң betin қaıtara alғan joқ dese bolady. Osy rette «Býsh sıraқtarynyң» basқynshylyқtaғy negizgi қabileti nede?» degen saýal týyndaıdy. Aңdap қarasaқ mәsele baғada eken. Bұl өnimniң өzindik құny AҚSh‑tyң ishki naryғyndaғy sұranys ereksheligi esebinen өte tөmen eken. 2008 jyly kedendik statıstıka derekteri boıynsha AҚSh-tan keletin taýyқ san etteriniң ortasha ımporttyқ baғasy bir kılәsine үshin 77,1 teңgeni құraғan. Bұl rette otandyқ өndiristegi құs etiniң ortasha baғasy kılәsine 366 teңgeni құraғan. Minekı, osydan-aқ baғa mәselesinde mұhıtty asyp kelse de, «Býsh sıraқtary» bәsekelestikte қazaқstandyқ taýyқtardyң aýzyn ұryp otyrғanyn kөremiz.
Құs etin otandyқ өndirýshilerdi қoldaý maқsatynda Үkimet birneshe mәrte kedendik baj mөlsherin ұlғaıtқan bolatyn. Eger alғashynda taýyқ san etine keden bajy 10 paıyzdy құraғan bolsa, keıingi jyldary baj salyғy 15-20 paıyzғa deıin kөterilgen. Alaıda amerıkandyқ «sıraқtardyң» baғasynyң tөmendigin eskergen Үkimet bұndaı paıyzdyқ kөrsetkishtiң jetkiliksizdigin aңғaryp, keıinnen keden bajynyң stavkalary boıynsha әkelinetin taýarlardyң kөlemin shekteýge mүmkindik beretin tarıf-kvota tetigin қoldanýdy қarastyrdy. Biraқ, bәribir de AҚSh-tyң 77,1 teңge tұratyn «sıraқtary» men қazaқstandyқ 366 teңge tұratyn taýyқtyң arasyn biriktirý oңaı sharýa emes ekendigi tүsinikti. Sondyқtan da endigi mәsele Қazaқstanda өndiriletin құs etiniң өzindik құnyn tөmendetýge negizdelýi shart. Ol үshin memleket tarapynan jemge қatysty sýbsıdııalar bөlinip, құs өsirý үshin ketetin materıaldyқ shyғyndardy kemitýge meılinshe mәn berý kerek. Әrıne, bұl maқsatta eң aldymen jaңa tehnologııasyz eshteңe өndire almaıtynymyzdy taғy eskergen lәzim. Sonymen birge, әlemdik tәjirıbe kөrsetip otyrғandaı, өndirýshi elder өtkizý naryқtaryn izdestirip, memlekettiң қoldaýymen ony dempıngtik baғamen satady. ıAғnı, alys shetelden arzan baғamen keletin құs eti ishki naryқta joғary naryқtyқ baғamen satylady.
Bir sөzben aıtқanda қazaқ үshin alypsatarlyқtan gөri, kez-kelgen dүnıeni өzi өndirip satýdyң paıdasy zor bolatynyn memleket kөrsetýi, Үkimet oғan jaғdaılar қalyptastyrýy tıis. Құs өsirý sharýashylyғynda da solaı. ıAғnı, mұhıt asyp kelgen sıdıғan «sıraқtardy» arzanғa alyp, қymbatқa satқansha, өziң өndirip satýdyң paıdasy mol bolatynyna jұrtty sendirý әri solaı isteý kerek. Ol үshin de tıisti jaғdaı jasalmasa, bұl қalyptan arylý қıyn.
Қazirgi kүni Aýyl sharýashylyғy mınıstrligi tarapynan құs eti ımportynyң ornyn basýdyң boljamdyқ mәlimetteri jarııalanғan bolatyn. Ol boıynsha 2010 jyly eldegi ımport shamasy 56 paıyzdy құrasa, 2014 jyly 35 paıyz shamasynda bolady dep kүtilýde. ıAғnı, 2010 jyly құs etiniң өndiris kөlemin 88 myң tonnaғa deıin kөbeıtý josparlanýda. Sәıkesinshe 2011 jyly elimizdegi құs etiniң өndirisi 105 myң tonna, 2012 jyly 122 myң tonna, 2013 jyly 134 myң, 2014 jyly 148 myң tonnaғa deıin jetkizý josparlanyp otyr. Sonymen naryқtaғy құs etine sұranysty tolyқ қanaғattandyrý үshin әri jaңaғy kөrsetkishke jetý үshin 2010-2014 jyldary elimizde 21 құs fabrıkasyn қaıta құrý jәne salý josparlanғan. Қazirgi kүni elimizde 40-қa jýyқ құs fabrıkalary қyzmet etetin kөrinedi. Al 1990 jyldary bұlardyң sany 65-ke jýyқ bolғan eken.