Qazaqtyń uly aqyn-jazýshylary jaıly kórkem fılm nege túsirilmeıdi
Rııasyz dostyq, kirshiksiz mahabbat, óleńge degen ǵashyqtyq, áleýmettik ahýal túgel kórinis tapqan. Túrikterdiń óz kınosyn Qazaqstanǵa ákelip, tegin kórsetip, sol arqyly mádenıetin nasıhattap jatqany óz aldyna bólek áńgime. Áıtse de, shytyrmanǵa toly shıryqpaly sıýjeti bolmasa da qarjy aıamaı osyny túsirgenin, keıin «Oskar» júldesine usynǵanyn aıta ketý kerek.
Fılm kókeıde bir suraqtyń ushyn shyǵardy. Nege bizdiń elde aqyn-jazýshylar ómiri jaıly, ádebıetti, ónerdi nasıhattaıtyn kórkem fılmder joq? Rejısser qulyqsyz ba? Álde kórermen tarapynan suranys joq pa? Árisin qoıyp, berisin aıtsaq, kitap pen ádebıetten alystap ketken buqaranyń betin beri buryp, búginginiń «Toqal», «Taraz» syndy kommertsııalyq kınolarymen kúreste kúshti qural bolar edi. Abaı men Shákárimnen bastap, ótken ǵasyrdaǵy qýǵyn-súrgindi kóp kórgen Júsipbek Aımaýytov, Maǵjan Jumabaev, Muhtar Áýezovterdiń, bertin kele Berdibek Soqpaqpaevtardyń taǵdyr talaıy tamasha tarıhı kórkem fılmge suranyp-aq turǵan joq pa? Qazaqtyń kınokartınalaryn sanamalap, dátke qýat bolar dúnıe tappaǵan soń, osy suraqtardy kıno bilgiri Doshan Joljaqsynov pen Erlan Tóleýtaıdyń aldyna tartqan edik.
Doshan Joljaqsynov: Arzanqol kıno arqyly kórermenniń talǵamyn buzyp aldyq
«Bul ózi kúrdeli másele. Oǵan aldymen stsenarıı jazý qajet. Stsenarııdiń kiltin tabý kerek. Onymen ne aıtqyńyz keledi? Neni jetkizgińiz keledi? Kez kelgen dramatýrgııalyq dúnıe kedergiden turýy tıis. Kedergisiz eshteńe shıratylyp shyqpaıdy. Ár rejısserdiń aldyna qoıǵan óz maqsaty bar. Ol maqsattyń bári ishki suranysqa baryp baılanatyny haq. Kórermenniń suranysyn qanaǵattandyratyndaı bolý úshin ábden qorytyp, jan-tánińnen ótkizip shyǵarý qajet. Jáne «Ony kórermen kóre me? Ol qajet pe?» degen suraqtarǵa jaýap berý úshin aqyn men qoǵamnyń baılanysyn jetkize bilý kerek. Bir adamnyń basyna baılanyp qalýǵa taǵy bolmaıdy. Biz «Birjan salǵa» bes jyl, «Qunanbaıǵa» bes jyl daıyndaldyq. Talasbek Ásemqulov dúnıe salǵannan keıin mundaı dúnıelerdi jazatyn adam da joq. Máselen bir fılmge Muhtar Áýezovtiń ómirbaıanyn ózek etip alýǵa bolady. Batyr qyzdarymyz, Bıgeldınov, Qoshqarbaevtar bir-bir taqyrypqa turarlyq. Kúlásh apamyz, Nurǵısa, Shámshi aǵalarymyz týraly týyndylar shyqty. Búgingi kúni bári birdeı kórkem fılm bolyp shyqpaýy múmkin, basym bóligi aqparattyq dúnıeler. Qoǵamda aqyn-jazýshylardyń orny zor ǵoı. Jalpylama túsire bermeı oǵan da oılanyp kelý kerek. Qazir kez kelgen dúnıeni ekran kótere bermeıdi. Biz kórermendi «Toqal», «Taraz» fılmderimen jaman úıretip aldyq. Kórermen amalsyz aldynan shyqqandy kóre beredi. Talǵamyn buzdyq. Ol dúnıeler shıkizat sııaqty. Ne oı salmaıdy, ne esińde qalmaıdy, ne sheshimi tabylmaıdy. Kıno ma sol?
Kıno júrdim-bardym túsirile salatyn dúnıe emes. Qoǵamnyń talabyna saı bolýy tıis. Kúni týǵanda aqyn-jazýshylar týraly kórkem fılm túsiriledi. Jáne ony kez kelgen rejısser túsirmeıdi. Sebebi úlken taqyryptardy jetkizý úshin, ulttyq rejısser bolý úshin qazaqsha tús kóretin, qı men jýsannyń ıisin sezetin rejısser bolýy kerek. Qazirgilerdiń kóbisi Qazaqstanda týǵan, ózge elde bilim alǵan, oryssha sóıleıdi, qazaqshasy júrdim-bardym. Al arǵy jaǵynda ulttyq tuǵyr joq. Kósheli dúnıelerge bara almaıdy. Margınaldyq dúnıelerdiń týyndap jatqany sondyqtan. Ulttyq minez bolmaǵannan keıin bári beker».
Erlan Tóleýtaı: Abaı týraly jóni túzý fılm túsire almaǵanymyz eldigimizge syn
Keıingi jyldary Sáken Seıfýllın, Maǵjan Jumabaev, Qasym Amanjolov, Muqaǵalı Maqataev, Muhtar Áýezov, Áljappar Ábishev, Muhtar Maǵaýın, Ábish Kekilbaev, Nurlan Orazalın týraly, t.b. kóptegen derekti fılmder túsirildi. Biraq kórkem fılmder joq. Ótken ǵasyrdyń 40-jyldary ǵana Abaı týraly Muhtar Áýezovtiń kúshimen bir fılm túsirildi. Sonymen toqtady. Jambyl týraly Sháken Aımanov somdaǵan bir jaqsy fılm bar. 90 jyldary Jambyl týraly fılm asa sátsiz shyqty. Mahambet týraly Slambek Táýekeldiń fılmi bar. Mundaı fılm túsirýge Úkimet tarapynan yqylas bolǵan emes. Tek Abaıdyń 150 jyldyǵyna arnap bir fılm túsirildi. Ol da sátsiz shyqty. Barlyǵy qarjynyń joqtyǵyn syltaýratady. Biraq bul syltaýdyń ar jaǵynda yqylassyzdyq jatyr. Osy ýaqytqa deıin Abaı týraly jóni túzý fılm túsire almaǵanymyz eldigimizge syn. Máselen, qytaılar Abaı týraly 100 serııaly mýltfılm túsiremiz dep anaý jyly fılmniń kontseptsııasy men eki serııasyn maǵan jazdyryp alyp ketken. Olar Qazaqstanmen birlesip túsirýge yqylasty boldy. Biraq bizdiń jaq oń qabaq tanytpady. Aqyrynda meniń ıdeıam, eki serııam qoldy boldy. Qazir qytaılar «Abaı» anımatsııalyq fılmin ózderi túsirip jatyr. Al endi qytaılar Qazaqstanda eki jyl ómir súrgen qytaı kompozıtory týraly fılm túsiremiz dep edi, bizdiń úkimet «ushyp» ketti. Qazir bári dúrligip osy fılmniń sońynda júr. Al Abaı, Maǵjan, Sultanmahmut, Qasym, Muqaǵalı, Jumeken týraly fılm túsireıik dese bireýi qozǵalmaıdy. Menińshe, bul ulttyq ıdeologııanyń joqtyǵynan. Biz áli Reseıge jaltaqtaımyz, endi Qytaıǵa jaltaqtaı bastadyq. Ekinshi bir másele biz sheteldik mádenı ekspansııanyń qursaýynda qaldyq. «Taraz», «Kelınka» degen kınosymaqty túsirip júrgen rejıssersymaqtarǵa tobyrlyq mádenıettiń shalyǵy tıgen. Olar eshqashan da Abaı muhıtyna, Muhtar Áýezov tereńine boılaı almaıdy. Sosyn elimizde ulttyq kıno túsirýge dúnıetanymy saı, bilimi men biligi jetetin ulttyq deńgeıge kóterilgen rejısserler azaıyp barady. Qazir bizde ulttyq taqyrypqa bara alatyn saýsaqpen sanarlyqtaı ǵana rejısser qaldy. Olar Satybaldy Narymbetov, Doshan Joljaqsynov, Rústem Ábdirashev, Aqan Sataev, Sábıt Qurmanbekov. Bul tizimge álem tanyǵan ataqty rejısser Dárejan Ómirbaevty qosar edik. Keıingi kezde jas býynnan Elzat Eskendir atty rejısser shyqty. Elzattyń Koreıadan ákelgen báıgesi bizdi shyn qýantty. Bolashaqta ulttyq fılm túsirýge deńgeıi jetetin rejısserlerimizdi memleket qorǵaýyna, qoldaýyna alýy kerek. Óıtkeni elimizde kúldibadam kınolardyń dáýiri bastalyp ketti. Túkke turmaıtyn serıaldar túsirile bastady. Alaıaq prodıýserlerdiń dáýreni júrip tur. Prodıýserlerge baqylaýdy kúsheıtetin zańdyq turǵydaǵy tetikter bolýy kerek. Memleket bólgen aqshasynyń ár tıynyna deıin qadaǵalaıtyn baqylaý tetikteri jumys isteýi kerek. Sosyn ulttyq fılmder túsirý jóninde uzaq merzimdi kontseptsııamen úlken baǵdarlama jasalýy qajet. Osylaısha uly aqyndarymyz ben jazýshylarymyz týraly fılm túsirýdi qolǵa alý kerek. Ol jóninen Gollıvýd dep aýzymyzdy kermeı-aq, myna kórshi Reseıden uıalmaı úlgi alýǵa bolady».
P.S: Túıin oqyrman men rejısserlerdiń enshisine.