Qazaqtyń oıý-órnekteri qara óleń ispetti – Nurıla Qyzyhanqyzy
Ádette kópshilik qaýym oıý-órnekterdi ártúrli zattardy, sáýlet ǵımarattaryn áshekeıleýge arnalǵan júıeli yrǵaqpen qaıtalanyp otyratyn ári úılesimdilikke qurylǵan órnek-naqysh dep sanaıdy. Sondyqtan onyń pálsapalyq maǵynasyna kóp jaǵdaıda tereń boılaı bermeıdi. Biz osyǵan oraı Qytaı elinde turatyn belgili etnograf, jazýshy Nurıla Qyzyhanqyzyn áńgimege tartqan edik.
- Nurıla apaı, oıý-órnektiń dúnıetanymdyq rólin sóz etpes buryn osy eki sózdiń maǵynasyn túsindirip berseńiz?
-Qazaqtyń oıý jáne órnek degen eki sóziniń arasynda maǵynalyq jaqyndyq da bar, aıyrma da bar. Ádette oıý dep negizinen belgili bir zattan oıyp alynǵan nárselerdi aıtady. Uǵymda da solaı. Aǵash oıý, kıiz oıý degen sııaqty is-áreketter halyqtyń turmys-caltynda kóp qoldanylǵan. Al órnektiń maǵynasy odan keń, sheksiz deýge bolady. Shyǵý tegi solaı bolǵanmen qazaqtyń ónerinde oıý ádettegi bir nárseniń natýral pishini emes. Munda qazaqtyń jasampazdyǵy qııalı oılaý dúnıesi bar. Ol barynsha abstraktylanǵan beıne. Onda romantıkalyq qııaldaý qýaty jatyr. Oıýda bizdiń aqyl-parasatymyz ben dúnıetanymymyz kórinis tapqan. Máselen, Gollıvýd fılmderi planetalar soǵysy sııaqty syrttaǵy ónerdi qııaldasa, bizdiń oıý tabıǵattyń naqty kórinisimen astasyp jatyr. Oıýda jasampazdyq bar. Qutty qazaqtyń qara óleń uıqasy ispetti. Uıqastyra bilseń boldy. Oıýdy bastapqy kezde jekelegen adamdar týyndatqanymen olar birte-birte halyqtyq sıpat alǵan. Naqtyly qarasań munda 5-6 túr bar. Bul qısyndy túsingen adam onyń qandaı stıldik túrlenýden ótkenin de aıyra alady. Óıtkeni ár sheber óziniń stılin jaratady. Atap aıtqanda serke múıizdi qarasaq ol serkeniń natýral múıizi emes. Ol jerde qııaldaý qýaty jatyr.
- Osy arada oıý túrlerine keńirek toqtalyp ótseńiz?
- Qazaqtyń barlyq oıýlarynda sanaýly ǵana túr bar. Birinshisi, serke nemese súıir múıiz. Ózara qoltyqtasyp keletin oıýdy qoshqar nemese ımek múıiz dep ataımyz. Ortasynan qystyrylatynyn tóbel deıdi. Kishkenesin tana múıiz dep ataıdy. Budan basqa qos múıiz degen degen taǵy bir túri bolady. Olar ár sheberdiń qolyna barǵanda ózinshe ózgerip, túrlenedi. Oǵan qazir syzýshylardan góri qaraýshylar at qoıyp jatyr. Keıbireýleri mynaý qyzǵa, mynaý er adamǵa arnalǵan dep jatady. Ol beker sóz. Oıý keńistik arqyly túrlenedi jáne kólemge ǵana baǵynady. Qandaı da bir oıý jeke dara kórkemdik shyǵarmaıdy. Olar birneshe múıizben qabattasyp kelgende ǵana kórkem sıpatqa ıe bolady. Kórkemdik stıldik ózgeriske enedi de keńistikke baǵynady. Keńistik tumar, sharshy, romby jáne taǵy basqa da úlgilerde bolady.
- Qazaq oıý-órnekteriniń mádenıet pen ónerge yqpalyn qalaı baǵalaýǵa bolady?
- Mádenet pen ónerdiń sabaqtastyǵy degen bar. Qyrǵyz, mońǵol, sosyn qytaıdyń ishki ólkesindegi mııaýǵy degen sııaqty keıbir ult pen ulystarynda osyndaı oıýlar bar. Ony keıbir koreı fılmderinde de baıqap qaldym. Olar mádenıettiń keıingi taralýynan alyp júr me, joq onda erteden kele jatqan sabaqtastyq bar ma, men ony bilmeımin.
Shyńjańdaǵy ıAsın Qumar degen azamatymyz «Alystaǵy atamura» degen kitap shyǵardy. Qazaqtyń oıý-órneginiń alǵashqy nusqalary saq dáýirinen de arǵy kezeńge apardy. Ol Qytaıdyń Hýanhy darııasynyń boıynda 3300 jyl buryn ómir súrgen Shań mádenıeti dáýirindegi bir qola dańǵaranyń sýretine salynǵan dańǵaradan tabylyp otyr. Bul Qytaıdyń keıingi mádenıetinde saqtalmaǵan. Ol búgingi qazaq oıýynyń alǵashqy nusqalarynyń 2-3 myń jyldan arǵy dáýirlerden bastalatyn kórsetedi. Sodan beri dala mádenıeti birqansha ulttarǵa taraǵan. Biraq ony tolyǵymen jalǵastyryp kele jatqan bizdiń qazaq halqy ǵana. Jahandaný úrdisine baılanysty ótken ǵasyrdyń 80-jyldarynan bastap mádenı yqpaldastyq jyldam júrýde. Bul árqandaı qurylys nysandary men kúndelikti-turmystyq mádenıette aıqyn ańǵarylýda. Sondyqtan oıý-órnek jóninde ǵalymdarymyz júıeli zertteý jumystaryn júrgizýi tıis. Ókinishke oraı qazir zertteýshiler órnekke atty kóp taǵady. Onysy menińshe bolǵanda durys emes. Ol tek stıldiń túrlenýi.
Biz qolónerge súıengen halyqpyz. Ár otbasy ónerdiń otbasy bolǵan. Olardy dala mádenıeti solaı jaratqan. Óziniń qajetine oraı ár otbasy ózine kerekti buıymyn óz qolymen jaratyp alǵan. Eger sheber bolsa olardyń jasaǵan zatttary kórkem bop shyqan.
- Oıý-órnektiń kúndelikti ómirde eń kóp qoldanylatyn salasy tigin buıymdary desek qatelespeıtin shyǵarmyz. Kúndelikti turmysta paıdalanylatyn kıim-keshekterde ol kóbinese tigis arqyly júzege asyrylady. Ǵalamtordaǵy málimetterge qaraǵanda, Qytaı elindegi merzimdi basylymdarda jaryq kórgen bir maqalańyzda qazaq halqynda ınemen oryndalatyn tigistiń 20-dan astamtúri bar degen ekensiz?
- Halqymyzda tek ıneniń kómegimen oryndalatyn shashaq oıý, tepshý, jórmeý, kókteý, qosbasý, shalyp tigý, túımelep torlaý, ilip torlaý degen sııaqty birqansha tigis túrleri bar. Osy tigis túrlerin keıbireýler seksen neshege aparady. Men oǵan taǵy kelise almaımyn. Olar ınemen tigý ádisine búrmeleý, ádipteý degendi qosyp tigis túrlerin seksenge aparyp júr. Al naqtyly ıne ustaǵan adamdar onyń durys emes ekenin jaqsy biledi. Bizdiń qazaqta jıyrma neshe ıne ustaý óneri bar. Ókinishke oraı ony qazir 40-qa deıingi qyz-kelinshekterdiń bári birdeı bile bermeıdi. Sońǵy kezde tipti tigis turmaq olardyń arasynan kúndelikti kıim-kesheginiń úzilgen birli -jarym túımesin tiginshige baryp qadatyp alýshylar shyǵyp jatyr ǵoı.
-Kórshiles Iran men Túrikmen halyqtary álemge ózderiniń kilemderimen aty shyqty. Bizde de ózgelerdi ózindik ereksheligimen qaıran qaldyratyn osyndaı oıý-órnekti qolóner buıymdary bar ma?
-Biz ananyń modelin, mynanyń modelin syzyp eshkimdi tańǵaldyra almaımyz. Tek ózimizdiń oıý-órnekterimizdegi tabıǵı qasıet pen qııaldaý qýatymyzdyń kórkemdigin syzý arqyly ǵana ózgelerden erekshelene alamyz. Jalpy qazaqtyń oıý-órnegi dúnıe oıý-órneginen qalmaıdy. Biraq bizdiń zerttememiz oǵan áli jete qoıǵan joq. Erekshelik ne degenge naqty jaýap izdegen adam az. Erte me, kesh pe qazaq oıý-órnegi de ózi baǵasyn alýǵa tıisti. Qazir bizdiń zertteýimiz oıý-órnekterge serke múıiz, qoshqar múıiz, pálenbaı-túgenbaı degenmen ǵana kele jatyr. Naqtyraq aıtqanda at qoıýmen shektelýde. Bizdiń ózimizdiń tús áli qazaqsha, natýraldy beınede emes.
- Qazaq oıý-órneginiń abstraktyly sıpatta bolýy ıslam dininiń áserinen emes pe?
-Olaı da zerttep kórse bolady zerteýshiler. Sózińniń qısyny bar eken. Meniń oıymsha, qazaq oıý-órnegi budan utpasa utylǵan joq. Ony keıingi týma ónerpazdar damytyp jańa bıikterge kóterdi. Tabıǵattaǵy árqandaı nárseni natýraldy túrde sala bermeı romantıkalyq nemese abstraktylyq turǵydan kórsetýgen den qoıýymyz qazir ózindik erekshelikke aınalyp otyr. Men ony ózgeden tómen sanamaımyn. Qazaq oıý-órneginiń qasıeti qaıda degende biz osy nársege kóbirek mán berýimiz qajet sııaqty. Óıtkeni halqymyzdyń qııaldaý qýatynyń joǵary ekeni odan aıqyn kórinedi. Biz natýraldy pishindi beıneleýde oıý-órnekte eń joǵary deńgeıge jete aldyq. Roza gúli, shyrmaýyqtyń ıiri qandaı degen sııaqty beıneleý nysandarynda ózgeshe kórkemdik sheshimder taba aldyq. Qazaq oıý-órneginiń shyraıy osyny jaratqanymyzda.
- Qazaqtyń oıý-órnegin kórkemóner sabaǵyna kóbirek engizýge múmkindik bar ma?
- Álbette. Onda árqandaı oqýshy óz qııalyn damyta alady. Oıýdyń zańdylyqtaryn úıretse boldy. Árqandaı adam óziniń syzǵaly otyrǵan kólem keńistigine qaraı óleń qurastyrǵandaı óziniń shyǵarmashylyq qýatyn paıdalanyp, ózindik jeke týyndysyn jasaı alady. Óleń uıqasyn tapqan sııaqty onda kórkemdikke jetýde eshqandaı shek joq. Bul qazaq oıý-órneginiń áleýetin tolyq kórsete alady.
- Jumysyńyzdyń tyǵyzdyǵyna qaramastan suhbattasýǵa ýaqyt tapqanǵyzǵa rahmet. Eńbekterińiz jemisti bolsyn.