Qazaqtyń qyzy da ǵaryshqa ushsa dep armandaımyz – Aqserik Áıtimov
Onyń aıtýynsha, qazaqtyń úshinshi ǵaryshker-qyrany, Halyq Qaharmany, «Qazaqstan ǵarysh sapary» ulttyq kompanııasy» AQ-nyń tete-prezıdenti Aıdyn Aıymbetov 2018 jyldyń jeltoqsanynda taıaý bolashaqta qazaq qyzy ǵaryshqa ushýy ábden múmkin ekendigin málimdegen bolatyn.
«Ǵarysh tarıhy qazaqtyń keń dalasymen tyǵyz baılanysty. Endeshe, aldaǵy ýaqytta jan-jaqty daıyndyq jumystary júrgizilip, ǵaryshqa qazaqtyń qyzy ushyp jatsa, munyń bári tarıhı sabaqtastyq bolar edi», - deıdi ǵalym.
Tarıhtan málim, 1957 jyldyń 4 qazanynda KSRO «Spýtnık-1» alǵashqy jasandy jer serigin ushyrdy. Al 1961 jylǵy 12 sáýirde Máskeý ýaqytymen 09.07-de Baıqońyrdaǵy ǵarysh aılaǵynan adamzat tarıhyndaǵy tuńǵysh ǵaryshker ıÝrıı Gagarın tizgindegen «Vostok-1» ǵarysh kemesi ǵaryshqa samǵaǵany búginde aıdaı álemge aıan. Osy qos jobanyń ekeýi de akademık Sergeı Korolev bastaǵan konstrýktorlyq bıýronyń jyldar boıǵy qajyrly eńbeginiń jemisi edi. Resmı derekter boıynsha 1955 jylǵy 2 maýsym adamzatqa jeti qat kóktiń qaqpasyn ashqan «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynyń «týǵan kúni» bolyp esepteledi.
1991 jylǵy qazan aıynyń 2-si kúni «SoıýzTM-13» ǵarysh kemesimen qazaqtyń qyrany, ushqysh-synaqshy, Sovet odaǵynyń batyry Toqtar Áýbákirov ǵaryshker retinde juldyzdar álemine jol tartty. Bul sapardyń uzaqtyǵy jeti táýlikti qurady. Atalmysh sapar barysynda Toqtar Ońǵarbaıuly Qazaqstannyń ekologııalyq ahýalyna qatysty ǵaryshtan aýqymdy ǵylymı-zertteý jumysyn júrgizdi. Aman-esen jerge oralǵannan keıin oǵan eren erligi men eresen eńbegi úshin QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen Qazaqstannyń Halyq Qaharmany ataǵy berildi. Osy tusta oraıy kelip turǵanda aıta keter bir jaıt, 1991 jyldyń sońynda SSSR memleket retinde joıylǵandyqtan, Toqtar Áýbákirov Keńes odaǵynyń sońǵy ǵaryshkeri sanalady.
1994 jyldyń 1shildesinde quramynda qazaqtyń ekinshi ǵaryshkeri Talǵat Musabaev bar halyqaralyq ekıpaj «Soıýz TM-19» ǵarysh kemesi arqyly jeti qat kókke baǵyt ustady. Jalpy, T.Musabaev ǵaryshqa úsh ret ushyp, ǵarysh keńistiginde 341 táýlikten astam boldy. Úsh birdeı saparynda da ol jan-jaqty ǵylymı-zertteý jumystaryn júzege asyrdy. Ǵaryshtyq zertteýlerge qosqan zor úlesi úshin T.Musabaevqa Qazaqstannyń Halyq Qaharmany jáne Reseıdiń batyry ataǵy berildi. Al 2015 jylǵy 2 qyrkúıekte bortynda táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń azamaty Aıdyn Aıymbetov bar halyqaralyq ekıpaj «Soıýz TMA-18M» zymyranymen ǵaryshqa attandy. Ushý kezinde Aıdyn Aıymbetov radıatsııanyń ǵaryshtaǵy adam balasynyń aǵzasyna áseri jóninde birqatar ǵylymı zertteýler júrgizdi ári ol Aral jáne Kaspıı teńizderiniń ekologııasyna qatysty ǵaryshtyq monıtorıngini de júzege asyrdy. Sonymen qatar qazaqtyń úshinshi ǵaryshkeri aıran, qymyz, sút, qurt, irimshik sekildi qazaqtyń ulttyq taǵamdarynyń keńistiktegi salmaqsyzdyq jaǵdaıyndaǵy adam aǵzasyna áseri jóninde «Dastarqan-6» synaǵyn ótkizdi.
«QazIITÝ» bilim-ǵylym kesheniniń ǵalymdary men stýdentteri 2013 jyldan bastap, reseılik jýrnalıst-tarıhshy Valentına Poletaevamen birlesip, ǵaryshty zertteý tarıhynyń Batys Qazaqstan oblysyna qatysty aqtańdaqtaryn túgendeýmen aınalysýda», deıdi atalmysh keshen basshysy.
Ǵaryshty zertteý keńestik zymyran qurastyrý (raketostroenıe) salasynan bastaldy. Máselege osy turǵydan kelgende, akademık S.Korolevtiń jetekshiligimen qurastyrylǵan «R-1» jáne «R-2» zymyrandarynyń Batys Qazaqstan oblysy aýmaǵyna qulaýy áli kúnge deıin biraz qupııany búgip jatýy ábden kádik. 2017 jyly Qazaqstannyń zymyrandyq kezeńiniń bastalǵanyna 70 jyl toldy. 1947 jyly «Kapýstın ıAr» polıgonynda «R-1» zymyrany alǵashqy synaqtan ótti. Osy oraıda qazaqstandyq jas ulttyq tehnıkalyq ıntellıgentsııa SSSR-dyń zymyrandyq-ǵaryshtyq baǵdarlamasynyń jetistik-kemshiligin bilgennen utpasa, utylmaıdy. Sol sebepti QazIITÝ-dyń basshylyǵy «Qazaqstan – Reseı. Ǵarysh tarıhynyń betteri. Oral – Baıqońyr – Samara – Juldyzdy qalashyq. 1947-2015» dep atalatyn birneshe broshıýra shyǵardy.
Bul broshıýralarda qazaq jáne qazaqstandyq ǵaryshkerler, olardyń ushý barysynda oryndaǵan ǵylymı-zertteý jumystary jóninde jazyldy. Atalmysh ǵylymı eńbekterde bylaıǵy jurt kóp bile bermeıtin málimet-maǵlumattar az emes. Mysaly, qazaqstandyq ǵaryshker ıÝrıı Lonchakov kezinde Ǵaryshkerlerdi daıyndaý ortalyǵynyń basshysy bolyp ta qyzmet atqarǵan. Ǵaryshkerlerdiń qonýy múmkin, sondaı-aq jasandy jerserikteri men zymyrandardyń bólshekteri qulaýy yqtımal aýmaqtardan mal-jandy evakýatsııalaýdy uıymdastyrǵan mamandardyń pikirleri de nazardan tys qalmady. Al mundaı asa jaýapty sharýamen kezinde Batys Qazaqstan, Qyzylorda, Qaraǵandy, Tselınograd oblystarynda laýazymdy qyzmetter atqarǵan azamattar aınalysty.
Ótken jyly Jastar jylyna oraı «Injenerlik ǵylym, jastar jáne ǵarysh – Qazaqstan men Reseıdiń halyqaralyq yntymaqtastyǵy negizinde ınnovatsııalyq damýdyń mańyzdy faktory» atty halyqaralyq forým ótkizildi. Osy aýqymdy shara kezinde qazirgi jastardyń ǵaryshtyq ınnovatsııalyq tehnologııalarǵa yqylasy joǵary ekendigine taǵy bir márte kóz jetkendeı boldy.
«Qazaqstan-2050» strategııasynda elimizdiń ǵaryshtyq salasyn tolyqqandy qalyptastyrý Qazaqstan Respýblıkasynyń ekonomıkasyn jańalap-jańǵyrtýdyń jáne básekege qabiletti qyla túsýdiń eń basym baǵyttarynyń biri retinde kórsetilgen. Bul baǵytta qazirdiń ózinde biraz sharýa tyndyryldy. Mysaly, ǵaryshtyq jáne jerústilik ınfraqurylymdar qalyptasyp, ǵaryshtyq salany damytatyn kásiporyndar yrǵaqty jumys isteýde. Ǵaryshtyq tehnıkaǵa qatysty arnaıy konstrýktorlyq-tehnologııalyq bıýro jasaqtaldy. Buǵan qosa ǵaryshtyq tehnıka men tehnologııa salasynyń mamandaryn daıarlaý júıeli jolǵa qoıylyp, bul baǵyttaǵy úrdis irgeli sheteldik jáne otandyq joǵary oqý oryndary arqyly júzege asýda. Árıne, ǵaryshtyq zertteý isine belsendi aralasý, ǵaryshtyq tehnologııany tyńǵylyqty meńgerý ekonomıkalyq tıimdiligine qosa, Otanymyzdyń tehnologııalyq táýelsizdigin de nyǵaıta túser óte-móte mańyzdy faktor. Bul baǵyttaǵy barsha jumysqa 2022 jyly ǵarysh keńistigine kóterilýi tıis Qazaqstan men Reseıdiń birikken «Nazarbaev starty» (bastapqy ataýy «Báıterek») ǵaryshtyq keshenin jasaqtaý jobasy tyń serpin bereri sózsiz. Bul óte aýqymdy joba-jospardyń jaı-japsary Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev byltyrǵy besinshi sáýirde reseılik «Roskosmos» memlekettik korporatsııasynyń bas dırektory Dmıtrıı Rogozındi qabyldaǵanda jan-jaqty talqylandy. Osyndaı josparlar sátimen júzege assa, Qazaqstan ǵaryshynyń da eńsesi bıik bolary anyq», dep túıindedi oıyn A.Áıtimov.